LVCENSIA MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION

r¿-

.y^y ^

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO N° 4

LUGO, 1992

PORTADA:

Escudo gravado en pedra no pórtico da igrexa lucense de Vllabade (Castroverde) por disposición dun nativo da zona, DiegoOsorio de Escobar y Lamas, escritor, arcebispo e virrei de México no século X\^l. Fixo unha fundación para obras pías na devandita

igrexa e aiantiosos donativos á Catedral de Lugo. Emblema que é ademáis expresión de benquerencia ás Américas neste quinto centenario do descubrimento e da súa evanxelización.

~

z o

......¡

u r/)

·~

-

w

~

~

Q

w

u

~

'

¡:.....

-

~

w ~

-~

r/)

¡:.....

u

GRESO: EL DIARJ() DE L(T(rt_) Y S(T PR()\'Ji\'CL\

21

ésta son convertir su taller y rotativa en una imprenta, de donde salen numerosas publicaciones: desde folletos de publicidad o pequeños libros hasta algunas revistas y periódicos, como es el caso de "La Comarca del Eo" de Ribadeo; "Cámara", editada por la Cámara de Comercio, Industria y Navegación de Lugo; "El Socialista", de la Agrupación Local del PS de O-PSOE; "Praza Maior", boletín de la corporación municipal; "Arume", revista del Colegio Médico lucense; El Semanario del Bierzo; o el Boletín Oficial de la Provincia - BOP-. Los Talleres se encuentran a una distancia de 6 kilómetros de la Redacción del periódico, y de momento todavía no se proyecta interconectarlos informáticamente. Por otra parte, la "división de Artes Gráficas" es, junto con el alto porcentaje de suscripciones registrado y los ingresos publicitarios, una de las claves de la seguridad y continuidad del periódico. Si echamos un vistazo global a las páginas de EL PROGRESO, veremos como están presentes las cuatro principales categorías de publicidad: la comercial, la destinada a sección de "Economía y Finanzas", la de espectáculos y las necrológicas. El porcentaje de publicidad sobre la superficie total del periódico es normalmente de un 33 %, cantidad que suele experimentar una ligera variación según se trate de días laborables o festivos, pues en éstos hay tendencia a que se de una mayor profusión de anuncios y de páginas. Es el publicitario un recurso muy explotado por esta empresa periodística, que llega incluso a concebir suplementos especiales sobre fiestas típicas de las distintas localidades de la provincia, cuyo número de páginas va principalmente en función de la publicidad contratada. En la "Redacción electrónica", las viejas máquinas de escribir han dejado sitio para que los periodistas trabajen con pantallas de visualización -videoterminales o VDTs-, que llevan incorporado un sistema de tratamiento de textos y que abren las puertas a unidades computerizadas de alta operatividad. Hoy por hoy, son los aparatos más modernos para el acceso, composición y recuperación de información; están conectados a lo que se puede considerar el "corazón" del periódico, su ordenador central -tipo 80.071, con dos CPV, fabricado por IBM-, con una memoria capaz de albergar hasta setenta millones de caracteres. i\ las 25 pantallas existentes en Redacción, se suman ocho en el departamento de Fotocomposición y cuatro más en las distintas delegaciones que el periódico tiene en la provincia: Monforte, A Mariña, Vilalba y Sarria. Estas últimas están dotadas de equipos IBM con

22

MONC/10 p,\Z

"modems" que envían la información por red conmutada telefónica al ordenador central de Lugo, aunque la recepción de textos se realice también por fax. Para el departamento de Administración se dispone de otro sistema informático, fabricado por Philips. El proceso de informatización comenzó con la sección "Local". Con tres terminales independientes, los redactores confeccionaban los textos y los copiaban en discos magnéticos para a continuación enviarlos al taller de fotocomposición mediante un PC conectado al sistema informático de éste. Así hasta que se instaló una red local "Novell" que interconectaba los distintos ordenadores a uno único llamado "manager", que contenía todos los programas de edición, de comunicación y de archivo. A través del programa Edite! funciona el sistema de recepción vía "modem", que permite al "manager" recibir las noticias procedentes de las delegaciones. Seguidamente se introdujo un programa de recepción de las noticias procedentes de las delegaciones. Las agencias integradas en el sistema informático son seis. Tres de ellas -EFE, AGI'\, OTRIPRESS- son recibidas por un concentrador de noticias, el cual envía todas las informaciones a los discos rígidos de los terminales de la Redacción. Las otras tres envían vía "modem" y son almacenadas en un subdirectorio de "manager". Los sistemas de archivo que utiliza el periódico actualmente son la microfilmación de las ediciones, archivados de fotos y negativos en armarios especiales; no existe, por tanto, ninguna base de datos. En el futuro se tiene previsto archivar las ediciones del periódico en discos flexibles u ópticos, y tanto las fotografías como los negativos se digitalizarán y también se archivarán en discos. EL PROGRESO tiene en proyecto la instalación de tres terminales de montaje de páginas para toda la Redacción, donde los maquetistas y jefes de sección diseñarán conjuntamente las planas teniendo en cuenta la previsión informativa del día, fotos, secciones, artículos de opinión, etc. En lo relativo a la incorporación de terminales y programas para el tratamiento de elementos gráficos, recientemente ha entrado en funcionamiento el departamento de infografía, que permite disponer a EL PROGRESO de dos "Macintosh" para la recepción y tratamiento de fotografías, así como scanner plano o de negativos para la digitalización de las mismas.

EL J>RC>ORESC>: EL IJD\Rl() IJE Llr(;() Y S(J J>R()VL\1CD\

23

A finales de junio de 1991, EL PROGRESO se instaló en su nueva casa, un edificio construido a cincuenta metros del de siempre y amparado -como no podía ser menos en el periódico de Lugo- por la mole bimilenaria de la Muralla romana. Además de una año de mudanza para la Redacción y los Talleres, 1991 conllevó también notables cambios tecnológicos en todo el proceso mecánico del periódico, dotados ahora mismo -como hemos visto- de uno de los sistemas de confección, composición y edición más avanzado del sector. Ampliación del campo informativo Desde marzo de 1989, EL PROGRESO cuenta con los servic10s informativos diarios y de reportajes de "Imagen Press", novedosa empresa del sector de la información y de la comunicación, creada a mediados de 1988 por un grupo de editores españoles de prensa diaria. El principal objetivo que persigue esta agencia es prestar el apoyo necesario a los diarios provinciales en la dura competencia que cada mañana les plantean los otros periódicos, tanto de difusión regional como estatal. En otro orden de cosas, la necesidad de ofrecer una información global de Galicia y la obligación de cubrir informativamente los acontecimientos de las dispersas vilas del país gallego, llevan a las empresas de los medios de comunicación a crear agencias de noticias propias. En este sentido, EL PROGRESO -junto a "La Región" de Ourense y "El Correo Gallego" de Santiago- fundó la "Axencia Galega de Noticias" o AGN, cuya principal función es la de ocupar espacios informativos a los cuales no llegaba su red de delegaciones o corresponsales. El hecho de que un medio de comunicación privada asegure que puede llegar a cubrir la práctica totalidad de las noticias que puedan tener lugar en Galicia, hace que la iniciativa pública gallega no tenga la necesidad social de constituir una agencia de noticias en el marco de la Comunidad Autónoma. Enfoque tipográfico EL PROGRESO, como suele ser usual en los "tabloides", divide su mancha en cinco columnas, cada una de las cuales tiene un ancho de 10,5 cíceros (4,7 cm.). El número de páginas del periódico suele oscilar entre las 46 y las 64.

24

MONCHO PAZ

Los tipos de letra de la cabecera del rotativo han experimentado una evolución desde el palo seco o "sans serif' propio de la primera época, hasta el gótico, que se ha convertido en un elemento característico de la identidad del periódico, pues se viene empleando ininterrumpidamente desde hace más de sesenta años. El tipo de letra escogido para titulares, textos y entradillas se caracteriza por tener el asta uniforme y el remate rectangular, sin que suela haber diferencias de espesor entre ambas. Según esta definición, podría corresponderse perfectamente con un tipo egipcio (familia estilística derivada del romano) o bien un Times-Europa. a) Titulares. En el caso de las informaciones generales se utilizan titulares a una, dos, tres y cuatro columnas, según su importancia. En casos excepcionales se titulará a cinco columnas. A esta norma no se ajustan las informacions deportivas ni los reportajes de los suplementos, que reciben un tratamiento tipográfico especial. b) Entradillas. Presentan un tratamiento tipográfico distinto al del cuerpo de información. En las noticias diarias se componen en "negrita" al mismo cuerpo que el texto (cuerpo 8), mientras que en los suplementos se empleará un cuerpo mayor (12 ó 13), pudiendo utilizarse las bandas de marginación irregular. c) Textos. Para los textos se ha escogido el cuerpo 8 (interlínea 9) de bastante buena legibilidad y el más corriente en los diarios. Es norma básica y fundamental del periódico que todas las informaciones, cualquiera que sea su origen, lleve a su inicio la firma del autor. d) Filetes. Los de uso más común y generalizado (bien para separar o para encuadrar las noticias) son los de tipo fino, o sea, los que imprimen una raya de un punto de grosor; son los que más se utilizan en los corondeles. También se recurre a los filetes de media caña (en los folios explicativos), aquellos que imprimen dos líneas: una fina y otra semigruesa; y a los de medio luto, que imprimen una línea de tres puntos. Manual de estilo

Hace más de ochenta años que se publica EL PROGRESO. Durante este tiempo, se han acumulado experiencias que deben servir para mejorar los contenidos del periódico. Entre ellas se encuentran las que se refieren a la preparación y tratamiento de los originales y a las

EL PROGRESO: EL DIARIO DE LUGO Y SU PROVINCIA

25

dudas y lagunas con que se tropiezan quienes cada día conciben el diario. Consecuentemente, se han fijado unas normas básicas de redacción, útiles en cualquier medio de comunicación, pero más aún en este periódico, donde un importante porcentaje de sus corresponsales y colaboradores no son profesionales del periodismo. Las normas pretenden aclarar dudas, unificar criterios y, aunque siempre pueden ser perfeccionadas, son de obligado cumplimiento para todos los redactores, corresponsales y colaboradores.

BIBLICXJRAFIA ,\LCALDE, Carmen: Cómo leer un periódico. Editorial ATE, Barcelona 1981. DlAZ-N()STY, Rernardo, y otros: La nueva identidad de la Prensa. "Transfonnación tecnológica y futuro". Los libros de Fundesco, Colección Impactos. Madrid, Fundesco 1987. DURA'\J :MARTINEZ, Xosé Ramón: () xurdimento dos medios de comunicación galegos. Servicio Central de Publicacións da Consellería da Presidencia da Xunta de Galicia, Santiago 1989. F()NTCUBERTA, Nlar: Estructura de la noticia periodística. Editorial ATE, Rarcelona 1980. G.AIIJ .•i\RD, Philippe: Técnica del perüx.iismo. Editorial ()ikos-Tau, Barcelona 1980. GARCL\ RRERA, Miguel 1\ngel: La publicidad institucional en relación con la producción de los mensajes. Revista de Ciencias de la Información, núm. 5. Ed. Compluntense, Madrid 1988. GUL\ DE L()S !\1EDl()S de España y Portugal, núm. 97. Ed. Remarca, ~1adrid 1989. IIEJvtERC)TECA de EL PRC>GRE..m de Lugo, S.L. MARTI:'\ AGl'i\fX), José Antonio: Lectura estética y técnica de un diario. Ed ..Alharnbra, .\1adrid 1987 . .\11\RTINEZ ALBERT()S, José Luis: Curso general de Redacción Periodística. Ed. 1.1itre, Barcelona 1983. RE\,1STA "1\nuncios'', núm. 11 . .\1adrid, diciembre 1990. SIN()VA, Justino: La censura de la prensa durante el íranquismo. Ediciones Espasa-Calpe, 11adrid 1989.

SACERDOTES ESCRITORES DA DIÓCESE DE LUGO PROSISTAS EN GALEGO (1867-1936) Por NICANOR RIELO CARBALLO Comezou no número inicial de LVCENSIA unha serie de artigos dedicados ó coñecemento e ó estudio da aportación do clero da diócese de Lugo á historia da literatura galega. Consagrouse o primeiro ó exame da contribución no campo da poesía, nunha época marcada polo rexurdimento e tronzada pola guerra civil. No número seguinte da revista aparecen un apéndice ó traballo devandito cunha escolma dos autores reseñados. Neste artigo, o segundo, examínanse as prestacións no eido da prosa, incluida a dramática. Para unha axeitada lectura do presente capítulo, cómpre ter en conta o proemio ou limiar ó primeiro artigo. Os criterios de inclusión de escritores seguen a se-los que alí sinalabamos. A nómina de cregos prosistas é bastante inferior á dos versificadores. Inferior en número e en producción. Cousa lóxica e normal que non necesita explicacións. Xa deixou dito Losada Diéguez que a Iingua galega, tan froitosa na súa literatura cancioneira, ten sido pouco traballada na prosa. Só son catro os autores que se estudian, pouquísimos para o amplo espacio que se contempla. Cítase algún outro, se ben unicamente por aproximación ó feito narrativo. E sen que nin estes nin aqueles chegaran a materializa-los seus esforzos na publicación de ningún libro, claro está, dentro do xénero indicado. Na exposición de cada un deles ímonos demorar un pouco máis que no traballo anterior, o que non significa que a súa producción sexa máis importante. Facémolo porque ó tratarse de prosa non é

28

,\'ICi\1'.,'0R RIEL() CARBi\LLC>

doado proceder a unha selección de textos, o que se compensa reflexando o argumento de cada escrito. Na primeira metade do século XIX nin na cidade nin na diócese de Lugo se publican periódicos. Anque a chegada da imprenta data aproximadamente de 1816, o primeiro que sae, La Aurora del Miño, faino o ano 1857. A parte queda, por suposto, o Boletín Oficial de la Provincia e antes o Boletín itinerante do sexto exército. Esta carencia atuou algunhas das manifestacións de literatura patriótica que puideron producirse. No agro político houbo eclesiásticos que loitaron arreo contra o francés, e máis tarde por outras causas, pero non quedan mostras prosísticas. Da segunda metade do século, os anos dos precursores e dos grandes, unicamente emerxe un nome: Laureano Guitián Rubinos. A súa producción é un brevísimo parrafeo, un pouco de teatro pois, bilingüe para máis, de didáctica relixiosa. Non puidemos recorre-las páxinas de moitos periódicos da época, uns desaparecidos e outros inaccesibles para nós, pero non consta que existan outros autores. Hai que suliña-la aparición en 1889 do semanario A Monteira, con dous anos de singradura, periódico vencellado a un sector do alto clero de Lugo. Sen embargo, que saibamos, ningún crego da diócese suscribiu colaboracións, a non ser que se entapuxen tras das abreviaturas que figuran ó longo da publicación. Unha ocasión desaproveitada, sen paliativos de ningunha clase. O segundo destes inxenios modestos, que diría Carballo Calero, é un crego emigrante. Xosé Manuel López Castiñeira gavexou a súa obra literaria adentrándose nos costumes ancestrais do Courel, unha bisbarra que a pesar do seu especial interés etnográfico non gozou da adecuada atención dos especialistas na materia. De aí que o seu aporte sexa moi meritorio. Na atmósfera do seminario de estudios galegas aparecen os artigos de Aller Ulloa. Os persoeiros do seminario, que tamén son os de Nós, queren e loitan por levar ó terreo das ciencias o uso do galega. Non publicou don Ramón ningún libro nesta lingua, pero parece que tiña en proxecto un. En compensación quedaron os seus ensaios de Logos e a axuda que prestou ó progreso científico de Galicia. Tamén por estes anos, aínda que con abondosa producción posterior á estaxe que estudiamos, florece a pluma doutro crego emigrante. Avelino Gómez Ledo destacou polo amor ó verso, ó verso castelán e

PROSISTAS EN GALEGO

29

galego, e á traducción dos clásicos latinos. Tampouco deixou libros en prosa, pero consta que os escribiu. Legounos varios artigos, que son ó lado dos seus poemas unha contribución estimable. Del, claro está, voltaremos a falar cando escribamos dos prosistas posteriores á guerra civil. Ningún deles figura na antoloxía moderna que preparou a cátedra de lingüística galega da universidade de Santiago, baixo o título de Prosa Galega, editada por Galaxia en 1976 e 1978, primeiro e segundo tomo respectivamente. Quizabes o único que debería estar incluido sería López Castiñeira, pero o seu Chufón, na parte que se conserva, non é aínda coñecido dabondo. Na Historia do Teatro Galega e na Antoloxía do Teatro Galega, de Manuel Lourenzo e Pillado Mayor, publicadas por Edicións do Castro en 1978 e 1982, só se fala de esguello do drama de López Castiñeira, por alusión á obra de Rodríguez López.

l. Laureano Guitián Rubinos

Cando a estiaxe apreta no Miño, o vello Portomarín aínda deixa axexar, a través dalgúns muros escachados, o entramado medieval. Sen dúbida, nalgún destes edificios, que foron e non son, naceu o noso protagonista, filio lexítimo de Laureano Guitián, natural e veciño da vila, e de Xosefa Rubinos, procedente da cidade de Lugo. A data do seu nacemento é a do ano 1843 e o lugar do seu bautismo a igrexa colexiata de San Nicolau, á que pertencían os seus proxenitores, magnífico templo románico trasladado hoxe ó actual emprazamentoC1!. Estudiou e probou como alumno interno no seminario de San Lourenzo de Lugo, obtendo óptimas calificacións. Cursou catro anos de latín e humanidades, tres de filosofía, a carreira completa de teoloxía, é dicir, catro anos, e dous de sagrados cánones. Exerceu de clásico na academia de teólogos do devandito seminario, gañando por oposición unha das súas sillas. Coma tal exerceu varias veces en público. Ocasionalmente substituiu as cátedras de gramática e de filosofía do mesmo centro, que desempeñou coa satisfacción dos seus superiores. Dirixiu ademais a comunidade en diversos actos, como colexial máis antigo. (1) Vnha boa parte dos datos biográficos desta e das seguintes semblanzas proceden do &Jlerin Oficial del ()bispado de Lugo e dos arquivos centrais da diócese. As referencias bibliográficas, sempre que son importantes, figuran ó longo do texto. Polo xeral pn:x."'llramos eludi-la anotación pormenorizada en aras da brevidade e do excurso literario. Vaia a nosa gratitude a todos cantos atendcron amablemente a nosas demandas.

30

NICANOR RIELO CARBALLO

Un ano antes de ser sacerdote tomou parte no concurso xeral a curatos, "ad curam animarum", da súa diócese, que se celebrou en Lugo o mes de maio de 1867. Por ter aprobado adxudicóuselle, o 10 de xuño de 1868, a parroquia de San Fiz de Paradeta, co anexo de Santa Mariña de Cabreiros, curato de presentación do conde de Lemas, situado no concello do Cargo. Dous meses roáis tarde, en agosto, é ordenado presbítero, canonicamente e con dispensa "extra tempus". De inmediato pasa a rexe-las parroquias referidas. No instituto provincial incorporou, previo exame, as asignaturas de gramática e filosofía do ensino medio. En 1870, o 17 de maio, foi agraciado polo rexente do reino cun beneficio na catedral metropolitana de Santiago, prebenda á que renunciou, continuando en Paradeta ata o 2 de abril de 1874. Esta é a data na que toma posesión como párroco de San Salvador de Noceda, no concello ourensán de Castrelo do Val, nas terras verinesas, freguesía que presentaban os señores de Lemas. Descoñecémolo motivo que o levou tan lonxe. En 1874, a comezos do mes de decembro, escríbelle ó bispo de Lugo, Xosé de los Ríos y Lamadrid, póndose ó seu dispar: "a pesar de pertencer a outra diócese, sigo senda fiel servidor seu". Non debía encontrarse a gusto, do que non podemos dubidar ó ter en canta todo o que irnos dicindo. En efecto, os días 17 e 18 de outubro de 1876 toma parte no concurso a curatos que se verifica en Lugo. Como non era para menos, aproba, e sen dúbida con excelentes calificacións. O que se deduce das vacantes que pide, nin máis nin menos que os curatos de Abades, Donramiro e Moneixas, todos eles de máxima categoría, de término dentro da nomenclatura eclesiástica. Non lle debía marchar moito ben o asunto, pois o 2 de xaneiro de 1877 o párroco de Cercio e arcipreste de Latín escríbelle ó prelado recomendándolle a Guitián como párroco de calquera dos tres curatos que firmou. O mesmo interesado lle escribe, dende Cercio, manifestándolle os pleitos que tivo que afrontar non ben chegou a Noceda do Val, confesando que a el lle debe todo o seu ser científico e literario, que en mala hora veu a Ourense e que ten a abriga de soster á súa nai e ós irmáns. No seu informe o cura de Cercio é máis explícito ó designar parroquia concreta. Declara que o aspirante é parente cercano de Montero Ríos, corifeo dos radicais de Lalín, "que como Vd sabe constituyen un azote de la Iglesia y del Clero en este país". Aclaremos que o parentesco lle viña por parte da muller, Avelina Villegas y Rubinos, natural de Santiago de Compostela. Do seu recomendado di expresamente que é bo e discreto pastor, de ardorosa fe, un valente campeón

SACERIXYTF,S ESCRITORES DA DIÓCESE PROSISTAS EN GALEGO

31

da causa católica, que pode facer grandes froitos no "desmoronado e desmoralizado" pobo de Lalín, sendo mediador entre políticos e cregos. Os seus desexos víronse colmados ó obte-lo curato de Santa María de Donramiro, que englobaba os anexos de Santa Olalla de Donsión e San Martiño de Lalín, e, algo máis importante, ó se-la freguesía cabeza de concello e de partido xudicial. lsto sucede o 6 de setembro de 1877. Non sei se logrou aclara-las disidencias vilegas e caciquís, pois o poder de Montero Ríos no país era grande e difícil de neutralizar. Só ía a estar ó fronte dos seus fregueses nove anos, un período demasiado curto para a realización de proxectos relevantes. Faleceu o 23 de outubro de 1886, ós corenta e tres anos de idade. O feito de non ter suscrito testamento e o de non consta-la causa da súa morte, inclinan a supoñer que esta acaeceu case de repente. Foi soterrado no adro da igrexa de Donramiro, que servía de cemiterio parroquial. Como escritor o primeiro éxito obtívoo no certame científico literario celebrado en Lugo o mes de outubro de 1867, coincidindo coas festas de San Froilán. Recibiu o primeiro diploma, ó que se lle adxudicou unha dalia de prata, pola memoria que presentou so o tema: "De la instrucción primaria en Galicia, su estado actual y medios de fomentarla". Non era pois aínda sacerdote. O traballo, por suposto escrito en castelán, énos descoñecido, pero hai que pensar que se non se publicou como folleto aparecería como folletón dalgún periódico local. Organizou o certame a nova sociedade "El Liceo artístico literario de la Juventud lucense" e os premios entregáronse o día 13 de outubro nun acto solemne celebrado no teatro principal, ou municipal, que das dúas maneiras se denominaba. En 1877, sendo cura de Lalín, presentouse ó certamé literario que se organizou no marco da exposición rexional de Lugo. Presidía as xustas o conde de Pallares, presidente así mesmo da exposición, e entre os membros do xurado encontrábanse dous prebendados do cabido: Antón de los Ríos Bedoya e Xoán Manuel Carlón. Representaban respectivamente ó prelado e ó corpo capitular. A adxudicación dos premios tivo lugar o 14 de outubro. Os traballos presentados foron máis ben escasos. No tema cuarto, sobre lendas, novela ou drama en verso ou en prosa, de asunto histórico, tradicional ou costumista de Galicia, houbo premio, accésit e mención honorífica, correspondéndolle esta a Laureano Guitián polo seu traballo: Unha noite na casa do tío Farruco do Penedo. O lema era: "Si de Dios has de ser oído nunca reces distraído". Total, que lle correspondeu un diploma e cincuenta exemplares do folleto, que estaba establecido publicar. Tamén

32

NICANOR RIELO CARRAi.LO

foi agraciado con mención honorífica no apartado de memorias, concretamente por un estudio sobre piscicultura, o que lle reportou outro diploma e cincuenta exemplares da publicación. Do seu contacto cos libros é bo expoñente o feito de que o ano 1878 era corresponsal en Lalín da librería católica de San Xosé de Madrid. No Boletín Oficial Eclesiástico de Lugo, o correspondente á primeira quincena do mes de xullo dese ano, figura unha carta súa na que relata o éxito acadado pola última misión popular celebrada na vila de Lalín a cargo dos sacerdotes dominicos Vicenzo Barros e Xosé Pío Carreras. Os actos desenroláronse na praza maior, na que estaba situada a capela do lugar, onde se celebraban entón as feiras.

O seu nome pasou ás historias da literatura galega gracias ó parrafeo galardonado, unha peza parateatral, brevísima, bilingüe e sinxela, cun título abondo suxestivo: Unha noite na casa do tío Farruco do Penedo. Non coñecémo-la edición de 1878. Reeditouse en folletín de periódico o ano 1885, quizabes nas páxinas de El Lucense, do que ternos fotocopia. Máis tarde Castro López incluiuno no seu Almanaque Gallego, na edición de 1908, en sete páxinas, valéndose do exemplar que lle facilitou Lorenzo de Brindis Guitián, irmán do ilustrado e virtuoso sacerdote. Seguindo a tirada de 1885, o folletín ten dez páxinas sen numerar, en octavo regular, sen portada, co título no encabezamento e o lema entre este e o texto. No cabo do cadro, suscrito polo autor, que figura como cura párroco de Lalín, hai un aviso polo que se advirte que do traballo a penas quedan exemplares e que foi premiado no mentado certame. Procede a nota das oficinas do periódico. A tirada seguramente se fixo a requirimento do autor, que morrería o ano seguintel'l. Un cadro de costumes que é todo un capítulo de catequizante, como se desprende do lema. Estamos, pois, dediante dun pequeno sermonciño que só persegue que a oración familiar se realice co xeito debido, ou sexa, coa atención que merece o rezo do rosario, unha práctica tan enraizada nos fogares galegos. Como o ambiente e as circunstancias de convivencia e os traballos domésticos non son os (2) O fallo do xurado aparece no Catálogo (Jencral de Expositores (Lugo, 1878), no Diario de Lugo (núm. 324) e no Boletín Oficial de la Provincia (núm. 129, l." de novembro de 1877). Referencias ó autor en: Couceiro Freijornil (Diccionario ...), Cen anos de Literatura Galega (Lugo, 1964), Carballo Calero (Historia ...), Fernández del Riego (Diccionario de Escritores .. .) e na GEG. Todos, copiando de Couceiro, poñen no título do parrafeo Pineda por Penedo. Non facernos mención de revista." e xornais.

PROSISTAS EN GALEGO

33

máis apropiados para a realización desta práctica, os cregos e predicadores trataban, tantas veces en balde, de convencer ós labregos de que cando se reza non se traballe. No seu libro El Tesoro de los Labradores, publicado en 1865, Ramón García Abad, cóengo e profesor en Lugo e misioneiro popular por vilas e aldeas, expón abundancia de avisos para que os labregos, rezando, "logren grandes cosechas e unha vida longa e ditosa". Nun párrafo dedicado ó rezo do rosario encarece o que estamos a indicar, pedíndolles que non fagan igual que algúns malos cristiáns, que o rezan durmindo ou toqueneando, tatexando ou comendo palabras, deitados ou interrompéndoo a cada paso para atender ós traballos. Máis adiante insiste pregando que acouguen ese pouco de tempo, que a benzón de María todo o suplirá. lsto é o que Guitián procura co seu cadro. Desenrólase a acción na cociña do tío Farruco unha noite de inverno. O patrucio é, como decimos, o tío Farruco, que está na corredoira, á porta da casa. Chega Antón, un mozo da aldea, que ven da vila, onde houbo feira. Segue a conversa na lareira, na que tamén toma parte a tía María, a súa muller. Entran sucesivamente en acción Manuela, a filia dos vellos, casada con Perucho; Sidoria, unha neta, e o seu irmán Gregoriño. Pedro ou Perucho tamén vén da feira, e conta como lle foi nela. Vén canso e fala de deitarse, ó que lle responde Farruco que antes hai que reza-lo rosario. Aquí está a parte máis inxeniosa e atraente do parrafeo. Rézao o tío Farruco, que o interrompe unha vez si e outra tamén. Acaba, á fin, a oración con tódalas solemnidades que son do caso, e nese intre entra o cura, que solta en conversa distendida o seu longo sermón ou requisitoria, saíndo logo camiño da rectoral acompañado de Antón. Tódolos personaxes se expresan en galega, de sacado o señor cura, que o fai sempre en castelán pulido, incluso cando nomea ós interlocutores. Así o tío Farruco para el é señor Francisco; Grigoriño é Gregario; que son os únicos ós que se dirixe o crego. Así mesmo no reparto Marica é María; Perucho é Pedro; Sidoria é lsidora; e Manueliña é Manuela. Só hai un caso no que o castelán entra na boca dos outros personaxes: é o momento no que Sidoria lle retruca ós piropos de Antón, facéndoo co doble pareado: ''Mofa con conocimiento, mucho lo siento; no siento la mofa, sino la lisonja". O bilingüismo é unha característica que define os primeiros pasos da literatura galega moderna, sobre todo no tocante á prosa. A primeira novela en galego, Maxina, ou a filia espúrea, de Marcial Valladares,

34

l\1 IC'A1\'()R RIEL() CARRALLO

que aparece en 1880, e posterior polo tanto a este diálogo, a xente fina exprésase en castelán e os labregos en galega. Un ano anterior é a composición de súa irmá Avelina Valladares, o Diálogo entre un peregrino y un labriego, na que o romeiro fala en castelán e o labrego no seu idioma. Se miramos atrás a tradición xira case toda neste senso. En 1853 sae A Gaita Galega, obra considerada como o primeiro libro que se publica en galega. O autor, Xoán Manuel Pintos, ó tamborileiro, que non é do país, faino falar en castelán, e ó gaiteiro, claro, como ten que ser. Retrocedendo a 1836 vemos nos Diálogos en la Alameda de Santiago, concretamente no diálogo segundo, que un cura, errante, digamos vagabundo, se expresa en castelán. Calquera manual literario abonda para ilustrar este modo de escribir inicial. Nun cadro tan breve coma este, e cunha boa parte en castelán, non se pode buscar nin moitos xiros nin termos singulares, pero si os suficientes como para demostrar que o autor tiña un axustado dominio da fala. Sinalemos, por exemplo, a seguinte frase: "lévalle unha mada de herba á besta". Máis curiosa é esta: "Cant'é os homes, q'á noite non facedes máis q'estar tras do Jume". Algo xa sabido é o da idade de un: "Eu son do ano dos franceses". A forma respetuosa de "mi madre" substitúe á xeneralizada de "miña nai". Os castelanismos son os correntes no interior de Galicia, sen que nunca se trate de corrixilos, e corresponden a un falar sinxelo e pouco arrevesado. Sen dúbida, o máis curioso de todo é a forma de rezar do tío Farruco, da que se entrecalle un anaco, no que entran o empezo ou salutación, o painoso, o avemaría e o final ou conclusión. Existen remedos en escritores costumistas deste mesmo xeito e en diversas cantigas populares. Aquí non se fai parodiando, pero o seu realismo é abando expresivo e revelador. Vexamos un bocadiño: "Dios te salve, María... (que !asqueadas mamas ... ), llena eres de gracia (desperta, muller), el Señor es contigo, bendita tú eres entre todas las mujeres ... (bote ese can fóra ... ) ... " Tamén se fala do ton e das présas. Di o señor cura no seu sermón: " ... empiezan a correr con la letanía uno y los otros con el ora pro nobis, hasta que no pueden alcanzar aliento". Non sabemos a que bisbarra corresponden os nomes de persoas e os topónimos. Por estar escrito e datado en Lalín, supoñemos que aquí sucedeu a acción, detalle, abofé, que pouco interesa. A linguaxe é de Laureano, e Laureano é de Portomarín, onde aprendeu o seu galega, enriquecido máis tarde ó contacto coas áreas lingüísticas de Verín e de Lalín.

PROSISTAS EN GALEGO

35

II. Xosé Manuel López Castiñeira No marco da presente rea de escritores é este o que deixou a obra máis extensa e sen dúbida a máis apreciable. Non ten, de certo, a importancia científica dos artigas de Aller Ulloa. Non hai por que comparala cos ensaios históricos de Gómez Ledo. Pertence ó mundo das bambalinas. por máis que non foi redactada con tal obxecto. Por ser prosa popular, recollida directamente das entrañas da aldea, engade ó seu haber un mérito adicional, especialmente para proveito de etnólogos e sociólogos. Pero non gozou da sorte e do futuro que merecía, ó non chegar completa ata nós. E na medida no que o fixo, debeuse ó rebumbio que produciu a utilización do título e de parte do contido por obra doutro escritor. Como da vida e obra de López Castiñeira xa se falou no traballo dedicado ós poetas. resta só centrármonos na análise e nos comentarios que poden ilustra-lo que era en conxunto este cadro de costumes ancestrais, O Chufón. Sen embargo, da súa estada en Bos Aires ternos que facer algunhas precisións, recollidas con posterioridade á confección de tal traballo. O cargo de tenente cura (coadxutor) exerceuno nas parroquias de San Telmo e de Santa Lucía. A de Belgrano, que alí citamos non figura como parroquia. Foi enterrado no cemeterio de A Recoleta o día 5 de decembro de 1921 ás dez da mañá. Asistiu ó acto fúnebre moito público e unha representación da casa de Galicia, presidida polo señor Barrio. vicepresidente, dirixíndose en emocionante apoloxía ós presentes o señor Rodal, fogoso anticaciquista, coñecido como o Parnell dos galegas. Uns momentos cargados de congoxa, que fixeron verter bágoas de dor ós seus contertulios, compañeiros de mesa do "padresito" nos celebrados xantares da casa de Galicia. Precisamente o ano do seu pasamento, uns meses antes, estivera na recepción que a casa lle ofrecen a outro sacerdote galega, Antón Rey Sotd"J. Retomemos e resumámo-lo proceso de O Chufón. López Castiñeira. de cura en Brollón. recolle no lugar da Veneira, nas abas baixas da serra do Courel. o costume ancestral do chufón. Co material literario como base escribe unha comedia, primeiro nun acto a logo en dous. Como non acaba de gustarlle o redactado consulta co médico e (3) Datos procedentes do IJkcionario Biográfico del Clero de Buenos Aires, t. ll (1901-1930). Referencias necrolóxicas no semanario Correo de Galicia (11, XII, 1921) e no diario El Pueblo (núm. 8.011, páx. 51, a. 1921), ambos publicados en Buenos Aires. Proporcionou esta información Arximiro López Rivas, secretario de redacción de Lucensia.

36

,1\,rf('AI'li'OR RIEL() CARRi\.LL()

escritor Rodríguez López. Con este conveu en entregarlle o boceto para que el enfiase algo de máis fuste, coa condición de, se se publicaba, que fose co nome dos dous. Rodríguez López refórmao e dáo á imprenta, deixando claro xa na portada que algunhas escenas están calcadas na obra de López Castiñeira. O crego, dende A Arxentina, protesta polo feito, ábrese unha árdega polémica na prensa, sobre todo na de Lugo, se ben á fin Castiñeira recoñece que o amigo médico lucense nin faltou ó pactado nin tocou plaxio. De tódalas formas, co propósito de acalar sospeitas, o galeno accede a publicar parte da obra do crego, como proba de honradez. En palabras de Rodríguez López, que abreviamos e traducimos, o argumento de O Chufón de López Castiñeira é o seguinte: O tío Mingos e a súa muller Sabela sacan un neno da inclusa, para que o día de mañá !les axude a traballa-los bens. Máis tarde recollen unha sobriña, orfa de pais, de nome Carmela. Cando xa son mozos preséntaos o autor en escena, namorados un do outro. Pero o tío Mingos pretende casar a Carmela cun rico herdeiro, que vén contratala valéndose do chufón. Este pide demasiado dote, desfacéndose o proxecto por causa duns zapatos que reclama para un criadiño. Antón, o mozo, ó verse só e orfo, pensa en fuxir a América a procurar fortuna. Carmela, ó non podelo facer desistir, decide marcharse con el. E razóns non lle faltan á moza, pois os seus tíos se opoñen ó casamento co expósito, renunciando de novo a outro mellor partido, xa que no segundo acto o xuiz municipal, acomodado facendeiro, se namora dela e pídea en matrimonio. Acaba a obra no segundo acto, pregándolles Carmela ós tíos, de xeonllos, o consentimento para casar e o dote para irse a América con Antón, nunha escena final dramática e magoante. Vexámo-lo que di un articulista anónimo de El Progreso ó cotexalas obras de ámbolos dous. Aparecen no devandito xornal coincidindo co derradeiro capítulo do drama escrito polo crego. Traducimos e resumimos, seleccionando sobre todo o que incide na primeira, por ser case descoñecida. "A literatura galega conta con dúas obras novas: O Chufón, drama en dous actos de D. Xosé Manuel López Castiñeira, e O Chufón, comedia en dous actos, de D. Xesús Rodríguez López, con algunhas escenas calcadas no drama aquel. Son dúas obras distintas, por canto, se coinciden nalgunhas escenas difiren notoriamente no argumento, nos personaxes, e ata na forma de expresárense estes.

PRCJSISTAS El\r Gi\LE(;()

37

"O chufón de Castiñeira ten todo o sabor que require un drama de costumes. Hai unha afortunada recopilación de refráns e cantares clásicos, de dicires característicos, combinados nun diálogo verdadeiramente típico das xentes do naso campo. Falan os personaxes o galega puro das montañas do Cebreiro (do Courel, que é o mesmo), onde se supón acorrida a acción; desenvólvese nun ambiente de desconfianza e ambicións, ben escollido, e acaso respirado antes de levalo ó papel. "Acaso como obra para ler, para saborea-lo naso idioma e os seus xiros típicos, e as frases máis usadas polos campesiños, prefiramos O Chufón de Castiñeira. "Non estamos conformes co inspirado autor de Causas das Mulleres, en canto ó de elimina-las escenas de Castiñeira que non se aproveitaron na comedia; fara mellor arreglalas, adaptalas á escena. Pero, por outra banda, se tales escenas se conservasen, non habería lugar para as que D. Xesús ideou, que sen dúbida son merecentes de engado. "Esta incompatibilidade no desenrolo da trama é a mellor proba de que O Chufón comedia, non é a mesma obra con lixeiras variantes, a modo de correccións xustificativas dun visto bo do mestre: trátase de dúas obras distintas, ambas e dúas boas, e ambas dignas de eloxio entusiasta por parte de cantos vixían pola pureza do noso idioma. Ata aquí chega o resume do articulista. E agora unhas frases laudatorias de Rodríguez López como limiar das escenas publicadas en El Progreso: "Pero aínda sendo un mesmo o tema, é tan diferente o argumento e tan intenso o interés dramático do traballo do señor Castiñeira, que o lector ha de agradecerme a publicación dalgunhas escenas, para que poida saborea-las belezas literarias que contén, indudablemente superiores no seu xénero ás da miña humilde modificación. Total: que Castiñeira, nun xesto de humildade que o honra como persoa e como crego, cadrou conforme co que fixo Rodríguez López, como pode verse na prensa da época en Lugo e maismente no libro outrora citado: O Teatro de Xesús Rodríguez López, de Araceli Herrero e Aurora Marco (Edicións do Castro, 1988). O contido da obra de López Castiñeira que figura nas páxinas de El Progreso é o seguinte: Do acto primeiro, a escena primeira, un chisco da segunda, parte da terceira, enteiras as que van da cuarta á décima. Do segundo acto,

38

NICANOR RIELO CARRA/,/,()

aparecen parte da escenas trece e enteiras a catorce, a quince, a dezaseis e a dezasete. Dado que as escenas que pasan ó xornal son as que el non utilizou, é moi difícil, por non dicir imposible, completa-la obra de López Castiñeira. E polo que se ten afirmado o orixinal manuscrito suponse que se perdeu definitivamente. Fagamos un breve recorrido polas reproducidas: Constitúe a primeira escena (acto primeiro) un monólogo do tío Mingos, no que se laia da súa sorte, sobre todo da perda do único filio na guerra e do pouco caso que lles fai a el e á muller unha sobriña orfa que recolleron para xunto deles. Eu estou, di, cangado de anos e traballo, e non podo chegar a todo. Da segunda só temo-lo saúdo de Mingos e a súa muller Sabela. Non sabemos como discorre a conversa, que Rodríguez López resume afirmando que é a escena da oración do painoso, da que di que é moi graciosa. Trasladouna bastante recortada á segunda escena da súa comedia. A "gracia" consiste en que o prego se mestura a cachos coa conversa que levan entre os dous. Entra Antón en escena, na terceira, da que unicamente recolle a parte final. O expósito quéixase das cabazas que lle deu o crego no exame da doutrina, tratando de vingarse coa matinación de poñerlle arsénico á carne dunha vaca vella, que pensaba levala ó foxo para que o lobo caia no trebello e así podelo regalar ó señor abade. Esta escena, ó contrario das dúas anteriores, non a aproveita Rodríguez López. Ofrécenos a escena cuarta un rico monólogo no que Antón relata de pe a pa toda a súa vida. Entre outras moídas, conta: "Pro eu que fago eiquí? Recolleito n-ela, de pequeniño xa fun c'oa abenza e cuasi desde os se te anos tiven que cabar na bouza o pouco que comín... Máis, ¿a onde irei? Anque de rapaz me mandaron tres meses á escola xa non sei leer e dunha vez que me chamaron ó auntemento pra botar unha firma ríronse de min porque poi-o visto en vez de escribir Antonio Vázquez, puxen Antón Vaca ... " E termina cantaruxando un romance. Nada disto colleita Rodríguez López. Na seguinte, conversan Antón e Carmela a chegada do Peto, ó que ela resposta que só ha de matrimoniar co criado, e antes de que el embarque camiño das Américas. Sabela e Mingos, na sétima, leñen un diálogo bastante forte e tenso, ó comunicarlle aquela que Carmela pensa unirse en matrimonio con Antón e con ninguén máis. Entra Carmela ó cabo, que ten que

PR()SJSTAS EI\' GALEC;O

39

aguanta-la reprimenda de seu tío, á que se engade a nova de que tamén o xuiz se interesa pola rapaza, entrando este inmediatamente, e non por equivocación. Constitúe a oitava unha regueifa en verso entre o xuiz e Carmela, que acaba con axóuxeres para o administrador da xustiza. O desafío segue o sistema dos días da semana e pouco se diferencia doutros que se atopan en diversas comarcas. Non hai dúbida de que é parte do material recollido nas lareiras do Courel. Escena novena: o matrimonio rifa co rapaz, alporizándose os ánimos de todos, ante a decisión firme de que o seu futuro é a emigración. Escena última do primeiro acto: Mingos e Sabela tratan inutilmente de reducir á rapaza. Os resultados enfurecen ós vellos. A numeración das escenas do segundo acto é correlativa coa do primeiro, o que non sucede na comedia de Rodríguez López. l\s escenas once, doce e trece non se recollen, porque as aproveitou para a súa obra. Son as do trato frustrado co chufón e o seu recomendado de Folgoso. Na escena catorce o xuiz recunca no desexo de casar con Carmela e así !lelo propón ós tíos. Continúa o tema na escena quince. O xuiz está máis convencido cós vellos, que non acaban de crelo. E na dezaseis e dezasete prosegue, a pesar de todo, o esforzo dos vellos para dar con Carmela nas gadoupas do xuiz, pero en van. ''Vello solo o unto que adoba o caldo", !les resposta Carmela ós tíos cando lle din que o xuiz, alén de ser rico e cordo, é un home maduro. E termina a obra co desmaio da protagonista: " ... Dios do Ceo me valia, non teño quen volva por min ... ¡ai!. .. Paiciños da yalma ... (caída de rodillas pon as maus direitas pro Ceo) que tanto me queriades, valédeme, (Mingos e Sabela choran) salvádeme de esta inxusticia; Antón e tan bon como vos fostes pra min; dádeme o consentimento qu'eu quero casar c'o il, e se non me deixan, botádeme a bendición desd'o Ceo ... (cai esmayada). Baixa o TELON". En El Progreso aparecen as últimas escenas o 28 de febreiro de 1916. Un mes máis tarde, concretamente o día 25 de marzo, López Castiñeira escribe en Bos Aires o artigo de xustificación, que publica o xornal o 24 de abril. Do asunto, que non se fale máis. Rodriguez López pode estar tranquilo, que o fume dos ataques acabouse.

40

ICA1\'()R RIEL() CARBi\LL()

1\1

III. Ramón Aller llloa Co gallo da celebración dos vintecinco anos do seu pasarnento LVCENSIA publicou no número prirneiro un breve artigo sobre o célebre matemático e astrónomo, da autoría do profesor Carlos Brandido. Posteriormente o Boletín Oficial del Obispado de Lugo, no número do segundo trimestre de 1991, recolleu un traballo de Xosé Anxo Docobo Durántez, director do observatorio astronómico de Santiago, titulado Recordando al Astrónomo Ramón María Aller, que aparecera pouco antes nas páxinas de El Correo Gallego de Santiagol•l. En contraste coa súa relevancia científica e coa súa reputación personal, a bibliografía básica sobre o ilustre lalinés é bastante reducida e esquemática. Só o seu discípulo, Henrique Vida! Abascal, escribiu un libro sobre a súa vida, que titulou: Ramón M. Aller Ulloa, unha vida apaixoada pola ciencia e chea de bondade, publicado en Vigo o ano 1970, en edición do banco do Noroeste, dentro da colección "Hombres que hicieron Galicia". Coas súas noventa e pico páxinas tarnpouco é, corno se comprende, a biografía que o personaxe merece e o público demanda. A isto hai que engadi-lo feito por Filgueira Valverde. Todo o dernais son esbozos, e en rnaior abundancia recensións de libros e folletos. Especial atención reviste o folleto de Filgueira Valverde, pulcramente editado, que á súa figura lle dedicou a Deputación Provincial de Pontevedra o ano 1989, na colección de pontevedreses universais e por mor do día da hispanidade. Leva por título: El Dr. Ramón Aller Ulloa (Lalín, 1878-1966), Astrónomo, Precursor de la Prosa Científica en Gallego. Por esta mesma data esta institución pontevedresa sacou tamén o folleto Os Ensaios en Galego do Dr. Ramón Aller Ulloa, en edición esmerada e con lirniar de Filgueira Valverde. A este se lle debe igualmente o prólogo da edición facsimilar de Logos, feita o ano 1983. Por incidir na temática do presente traballo, ó folleto de Filgueira recorreremos e rnoito do que el di serviranos de fío conductor, non en van foi amigo seu e animador. (4) Redactado xa o presente artigo chéganos un folleto do profesor Docobo Durántez, titulado La ()bra Científica de Aller (Illoa (Santiago, 1991), con oitenta páxinas, que recolle unha conferencia por el pronunciada nos cursos da universidade de verán do Atlántico (Fundación Alfredo Brañas, núm. 5).

PROSISTAS EN GALEGO

41

Máis que na súa vida e no seu labor de "mirar" ás estrelas centrarémonos no seu galeguismo e na súa aportación á prosa en galega. Sen embargo, sen deixar de ofrecer unhas liñas biográficas fundamentais, alongándonos por descontado sempre que os datos o contemplen como crego da diócese de Lugo. O seu nacemento ten lugar o 3 de febreiro de 1878 no pazo de Filgueiroa, parroquia de Donramiro, que entón abranguía como anexos as de San Martiño de Lalín e Santa Olalla de Donsión. Estudiou as primeiras letras en Lalín, o bacharelato no colexio xesuítico da Garda, ingresando posteriormente no seminario diocesano de Lugo. Cumplidos os dezaseis anos inicia os estudios teolóxicos, de alumno interno, o curso 1894-95, acadando as máximas calificacións. Os dous cursos seguintes, 1895-96 e 1896-97, igualmente interno, supera segundo e terceiro de sagrada teoloxía. No curso 1897-98 obtén en Santiago o doutorado en teoloxía, despois da consabida licenciatura. Na catedral de Lugo, capela do Pilar, recibe o 22 de decembro de 1899 a tonsura, as ardes menores e o subdiaconado. En 1900, o 10 de marzo, ordénase de diácono, e o 9 de xuño, con dispensa de idade, o presbiterado, celebrando a misa nova o día 11 na devandita capela. Oficia de consagrante o bispo da diócese Bieito Murúa y López. Anque nunca desempeñou cargos pastarais, non por isa abandonou as tarefas do seu sacerdocio, vivíndoas con fervor e interioridade. Bo, paciente, humilde e desprendido. A súa espiritualidade e o cultivo da ciencia eran tesauros suficientes cos que engastar unha vida consagrada ós demais. Cada tres anos, como era preceptivo, viaxaba a Lugo para facer exercicios espirituais durante seis días con outros colegas da diócese. E así dende 1903 a 1953, case ininterrompidamente. A igrexa de Lalín e os veciños máis vedrairos aínda lembran con emoción os seus servicios, os favores e a disponibilidade coa que ten actuado. De xeito maxistral enfatiza o seu biógrafo Vida! Abascal, que a obra mestra de don Ramón foi a súa vida, "inxel, erara, doce e intensa, aberta ó coñecemento e á ciencia, o misterio da súa vida, os seus debezos de Deus, a súa bondade e a súa laboura mestra". A súa dedicación víñalle de rapaz, dos seus anos en Camposancos, de discente do P. Baltasar Merino. Antes xa de facerse crego dispoñía dun anteollo astronómico e dun teodolito inglés. Un ano antes de ordenarse comeza a carreira de ciencias por libre acadando a licenciatura en 1904. Entre 1912 e 1920 pasa longas tempadas no observatorio de Castro Urdiales. A partir de 1920 conságrase en exclusiva ó seu obser-

42

NICANOR RIELO CARRALLO

vatorio de Lalín. En 1912 empeza a colaborar en revistas da súa especialidade. Aparece o seu primeiro libro, Algoritmia, en 1918, no obradoiro Roe! da Coruña. O ano 1943 publícalle o CSlC a súa obra máis importante, Introducción a la Astronomía, cunha segunda edición en 1957, e a terceira en 1985, esta en reproducción orixinal do manuscrito. Publica en 1948 Astronomía a simple vista, e posteriormente outras publicacións menores. Doutorado o ano 1943 en ciencias exactas, traslada o seu observatorio ó campus de Santiago. En 1949 é nomeado catedrático extraordinario da universidade compostelana. Celébrase en 1960 unha homenaxe popular que ten por escenario o seu pobo natal. Con tal motivo inaugúrase na praza da igrexa parroquial de Lalín un monumento coa súa estatua labrada polo escultor Asorey, recibe o título de filio predilecto da vila e entrégaselle a gran cruz de Alfonso X o Sabio. Recibe tamén os títulos de cóengo honorario da basílica compostelana e filio adoptivo con medalla de ouro de Santiago. Falece en Lalín o 28 de marzo de 1966, sendo soterrado no adro cemeterio de Donramiro. Na biblioteca do seminario de Lugo gárdase un manuscrito seu co título de Observaciones astronómicas verificadas en Lalín. E no mesmo local está colocado un anteollo apocromático, de Steinheil, con obxectivos de tres lentes, que el regalou a este centro. A súa casa e o local do antigo observatorio foron adquiridos polo concello de Lalín para museo comarcal, no que tamén se conservarán obxectos pertencentes a don Ramón María, a pesar de que os aparatos e os fondos bibliográficos doounos á universidade santiaguesa. Non sei se o feito de referírmonos ó seu galeguismo pode resultar pretencioso. Digamos que non, que don Ramón María quixo e amou a Galicia, e en consecuencia a súa lingua e a súa cultura. E fíxoo coma poucos, como o fan os verdadeiros galeguistas. Puido irse lonxe, e ben lonxe, do país, co que o seu renome científico medraría quen sabe ata onde. Pero non, interesáballe máis o seu observatorio de Lalín e logo o de Santiago. Humildade e apego ó terruño formaban unha simbiose difícil de cuantificar e de comprender en quen facía da súa sabencia, sen intentalo, unha carreira de éxitos. Aprendeu o galego dos beizos de seus pais, perfeccionouno na rúa e nas corredoiras ó relacionarse cos rapaces e coas xentes da aldea e da vila, e tratou de pulilo en contacto cos autores clásicos, que entón eran ben poucos. Prodúcese o primeiro brote galeguista ó encontrarse co grupo de notables da xeración Nós, que acudiran a Lalín á campaña

PROSISTAS El\r (}ALE(í()

43

de investigación e catalogación, iniciada en 1927 e continuada ata 1935 polo SEG. A vila lalinesa era o cuartel xeral dos investigadores, entre os que estaban Otero Pedrayo, Risco, Cuevillas e Castelao, que igual que outros profesionais se achegaban a Aller e ó seu obradoiro. Animoso, sumouse rapidamente ó quefacer común, ingresando no seminario de estudios galegas o 5 de novembro de 1928. En 1934 era o único socio do seminario dentro de Lalín e a súa extensa comarca. Coma tal recibía gratis Arquivos, revista na que colaborou con catro artigas, un dos máis interesantes o dedicado ó matemático de Bermés. Están escritos en castelán, norma que observan case tódolos colaboradores da sección de ciencias, á que el pertencía. No libriño programático Dez Cursos de Traballo (1923-1934) anótanse os realizados no observatorio de Lalín. Os directivos do SEG suxeríronlle que confeccionara en galega un tratado da súa especialidade. Según di Filgueira Valverde empezou a redactalo con entusiasmo, pero non hai nin a máis lene noticia de que se conserven orixinais. Parece posible que estes materiais os recollese máis tarde na confección de Astronomía a simple vista. Fundamentalmente o seu achegamento á lingua galega está nos artigas que viran a luz na revista Lagos. Son o único aporte do clero diocesano de Lugo a esta empresa de galeguización no eido eclesial. Hai outra, a do clero regular, a dos monxes de Samas, que se espetan ó proxecto debido á mediación do abade mitrado Mauro Gómez Pereira. Non hai dúbida que por ser unha publicación preparada e impresa en Pontevedra, e dirixida por pontevedreses, a nómina de colaboradores lucenses deben ser así de exigua, anque esta non sexa razón primordial. A entrada de don Ramón no boletín católico debeuse á petición que lle fixeron Iglesias Vilarelle e Filgueira Valverde. Sinxelo como era e só enchoupado no seu exclusivo quefacer, sentía receos de non acertar no cultivo da lingua, pero, qué lle queres, puxo mans á obra. O boletín aparecía en xaneiro de 1931 e o primeiro artigo remesábao o seguinte mes, publicándose no número catro, o correspondente a abril. Do que se deduce que axiña secundou as propostas dos directivos. A súa intervención é de dous artigas cada ano, de 1931 a 1934 inclusive, e ningún en 1935 e 1936. Nunha revista que a penas sobrepasaba en cada número a vintena de páxinas o colaborador non podía alongarse nin fuxir polo tanto do artigo breve. lsto é o que coutaba os seus desexos impedindo o desenrolo do ensaio, que era o que se precisaba en temas de astronomía e de matemática. Por aquí ían as eivas

44

IVICAN()R RIELO CARRALLO

que poñía don Ramón María, pero en varios casos soubo superalas entregándonos verdadeiros ensaios. Con esta serie, breve xa que logo, pasa a ser un dos precursores da utilización do galego nas ciencias matemáticas, físicas e da natureza, e o primeiro nas astronómicas. Aspecto que cómpre suliñar, pois este labor debería empezar no espacio universitario. No tocante ó estilo, como crego e como home en continua relación co seu entorno, que é de xentes do campo e da vila, sabe que ten de ser sinxelo na exposición e no tratamento dos temas. Doutro lado díselle que os siareiros da publicación son colegas seus e persoas de formación media, que buscan nestas follas un apoio á súa relixiosidade. Cheo de humildade e de sinxeleza, algunhas veces con axexos de humor, sen fuxir da apoloxética, conduce ó lector dos anos trinta ós problemas da súa especialidade, sen nunca renunciar ós puntos escuros e á linguaxe dos feitos. Naturalidade avalgante na terminoloxía e rigor mental no tratamento, resumindo. Comeza a serie cun comento de teoloxía natural, titulado Unha falla de honradés científica (núm. 4, páx. 6-8, abril 1931), no que relaciona as verdades de fe e as conquistas do entendemento humano, sentando que o verdadeiro sabio nunca pode da-los seus coñecementos como definitivos. De aí que os ataques á relixión no nome da ciencia nin poden ser honrados nin científicos. Se o incrédulo, engade, é verdadeiramente científico, ten que constarlle, mellor cá ninguén, a febleza das súas sabencias. No segundo artigo, Perigo das extrapolacións (núm. 11, 4-6), novembro 1931), entra na filosofía matemática, ó falarnos do grao de probabilidade nos materiais cos que se ha de construi-lo edificio científico. Nas funcións características de cada ciencia escoan tamén as interpolacións e as extrapolacións, sempre cos seus perigos inherentes. Sen embargo, hai concepcións xeniais que abren ó saber novos camiños, procedentes da aprehensión de novos feitos, que resultan toda unha revolución, e non son nin inter nin extrapolacións. En A testemuña de autoridade (núm. 14, 21-23, febreiro 1932) rexeita o abuso que se fai deste argumento, sobre todo cando os pareceres dos científicos alentan a pro! dunha determinada confesión relixiosa, como se os saberes nunha materia concreta foran patente de acerto nun campo no que os métodos non coinciden cos das ciencias profanas. De interesante e ameno, anque bastante sumarial, hai que califica-lo que leva por título A' Cefeidas (núm. 17, 67-68, maio 1932), xa dentro

PROSISTAS EN GALEGO

45

da temática de astronomía, que é a que máis interesa na dirección da revista. Son estas unha clase de estrelas variables, vibradoiras ou de pulsación. Vexamos de que xeito as describe: "O concerto ou a música das cefeidas non entra poi-os ouvidos, pero sí poi-os olios, i-o máis grandioso é que da súa vos podemos deducir si a estrela é grande e de moito brilo intrínseco, ou si é máis pequena." A tese de A jUnción da felicidade (núm. 26, 26-28, febreiro 1933) é que tódolos tempos neste mundo son "sustancialmente o mesmo, e a resultante da felicidad e é un cero tan grande como o Universo". O libro de memorias, felices ou desgraciadas, do home das cavernas, e o libro dos homes de hoxe, serían idénticos nun saldo nulo. En termos matemáticos, e case bromeando, ven a dicirnos que na procura da felicidade nos consolemos sobre todo coa frase escolástica: "lnterminabilis vitae tota simul et perfecta possessio". En relación co anterior sae O Universo é ... un número (núm. 30, 90-102, xuño 1933), estudio en dirección pitagórica. O cosmos é pois un número, partindo de cada unidade constitúe un elemento material ou un "quantum" de enerxía. Parécelle que nunca puidemos estar tan certos de que canto máis andamos máis nos queda por andar. Igual dá afirmar que a magnitude dun descubrimento non se pode medir, ou non se debe, polos resultados que aclara, senón polos que amasa e deixa entrever. Corría o mes de outubro de 1933, en concreto o día 9. Unha chuvia de estrelas, un enxame de partículas, entrou na terra facendo unha "estrangueira" tremenda. Moitos preguntábanlle a don Ramón polo desastre final. El respondeu no artigo O fin do mundo (núm. 37, 4-6, xaneiro 1934) ó requerimento. Con certo humor aclara que o noso planeta é tan miúdo, que, anque chegue a faltar, o resto do universo nin se decata. E en clave relixiosa termina: "Moito antes do fin da humanidade ha de ser o meu e o teu, amigo lector. Que El no lo depare bon." O derradeiro é o máis extenso e intrincado. Xa se deduce do encabezamento: Algo sobre Imaxes do Universo (núm. 38, 20-30, febreiro 1934). Un ensaio sobre escalas e unidades, de unidades e cantas por pasiva. Con que gracia descriptiva, como se lles estivera falando a nenas, se expresa ó referirse a estas magnitudes: "Esfaragullemos un cacho de pan pra lle dar ós paxaros, e ó botalo ó aire ... cada miga é unha galaxia, porque cada núcleo atómico é unha estrela, cada elec-

46

NICANOR RIELO CARBALLO

trón un planeta". Para construir estas imaxes hai que esquecer que a imaxinación vai máis lonxe có entendemento e que o corazón é máis poderoso có cerebro. ¡Que ben termina o profesor o seu escrito! Apágase en 1936 a lumieira de Lagos. Na cidade do Sacramento continúa a aparición do Gaiteiro de Lugo, do que se encarga Filgueira Valverde, que reside aquí por ser catedrático do instituto local. No seu propósito de galeguizar e moderniza-lo contido, acode ó astrónomo de Lalín, para que lle pase os pronósticos e outros datos de interés que ninguén en Galicia lle pode suministrar. Esta é a última axuda que a unha empresa galeguista, anque miúda, lle presta durante anos. Na lembranza de amigos e colaboradores quedan cartas e conversas en galega, e no pobo o arume de vivencias de home sabio e modesto. E de punto final, unha anécdota. Polos anos cincuenta, homes comprometidos coa rexeneración da real academia galega loitaron o que puideron para que formaran parte dela os máis destacados galeguistas. Un dos "destacados" foi Francisco Fernández del Riego, nomeado académico o 22 de maio de 1960. Entre os vinte numerarios que votaron a favor seu aparece o nome de Aller Ulloa. Dos outros cregos participantes tres abstivéronse e os tres restantes fixérono por outro candidato. Don Ramón contribuiu así o reforzamento da liña de esteo ó idioma dentro da institución.

4. Ministerio episcopal Xoán Vareta Fondevila accedeu ó episcopado despois de ter exercido o ministerio sacerdotal durante case vintecinco anos. Foi a súa unha promoción no escalafón eclesiástico continuada e progresiva, que desembocou no oficio episcopal gracias á necesidade que chegou a ter o arcebispo compostelán dun auxiliar. En efecto, contando xa setenta e oito anos de idade Bartolomé Raxoi, arcebispo de talante pastoral que levaba dezasete anos realizando persoalmente tódalas funcións pontificiais na extensa diócese de Santiago, creu chegado o momento de solicitar ó rei un hispo auxiliar. Os historiadores López Ferreiro e, sobre todo, Rodríguez Pazos trataron suficientemente do proceso episcopal -ó que me referirei máis abaixo de forma sucinta - polo que resultou elexido hispo Vareta Fondevila, quen exerceu este ministerio quince anos e medio, sempre como auxiliar da diócese de Santiago, anque con tres arcebispos distintos. As primeiras xestión para esta designación episcopal deberon ser realizadas polo arcebispo Raxoi ós comezos do ano 1768. Proba diso é a partida bautismal do candidato, solicitada polo propio Fondevila e reproducida por Pazos da copia que consta no proceso consistorial, dotada o 23 de xaneiro do citado anol 1ºl. /\. proposta arcebispal firmouse o 19 de marzo seguinte, desenvolvéndose dende entón os longos e complicados trámites establecidos para a súa resolución: consulta real (14) Cf. ACS, Libro 57 de 1\ctas, cit., Cabidos de 14-1-1768 e 15-J-1768, respectivamente no.s fol.s. 161e16lv.

(IS) Cf. con detalle ,\CS, Infonnacioncs de limpieza de sangre, Tomo XV, Exp. n." :) Hon1brc _v \'arela, D. Pedro. (16) Pazos, 289, a ruáis do texto xa reproducido da acta bautisn1al, aduce o testemufio de Raltasar de León l'imentcl, cntón párroco de Folladcla, declarando que a extendía "de pedimento do J)outor Don Xoán Varela Fondcvila de Verea e Aguiar, Coengo Prebendado na Santa Apostólica e ~fetropolitana lgrexa Jo &·i'tor Santiago".

138

C,\RLOS G,\RCÍA CORTÉS

ó Consello da Cámara, aprobación do candidato pola mesma, comunicación do resultado ó candidato, recurso deste a quen lle competese en dereito instruí-lo proceso consistorial, formación do proceso, proposta definitiva do Rei á Santa Sé, preconización e confirmación do candidato polo sumo pontífice0 7 l. O trámite desembocou nos seus derradeiros pasos durante o mes de agosto de 1769, case ano e medio despois de iniciado. O día 13 deste mes Carlos IlI firmaba na Granxa de San Jldefonso a real cédula de presentación de Vareta Fondevila como bispo auxiliar, ó que asignaba unha renda anual de trescentos ducados de ouro sobre os froitos do arcebispadoº'l. Dous días despois publicábase na Gaceta de Madrid. Pazos deu a coñecer !amén o poder outorgado polo arcebispo Raxoi no seu pazo estival de Lestrove, con data 12 do mesmo mes de agosto, consentindo na indicada pensiónO'l. A elaboración do proceso consistorial de Fondevila, coma algúns outros realizados durante o reinado de Carlos III, adoeceu de certas anomalías, por terse encomendado a súa resolución -indebidamente- ó axente xeral do Real Padroado, Víctor de Elías e Zaldívar. Como resultado desta encomenda, o proceso foi realizado polo bispo de Lugo, Fr. Francisco Armañá. OSA (1768-85), quen o sustanciou do 20 ó 22 de agosto na parroquia de San Román de Santiso, onde estaba na visita pastoral, recibindo alí mesmo a profesión de fe do candidatol"''l. A documentación completa tramitouse por vía oficial nos primeiros días do mes de setembro ó representante real en Roma, Tomás de Azpuru, para a súa presentación ante a Sante Sé. Sen embargo, non está localizada a acta consistorial na que conste a confirmacián e nomeamento de Vareta Fondevila; tan só López Ferreiro afirma que "as Bulas foron despachadas en Novembro"(2I). Así, pois, o consistorio que confirmou a designación de Fondevila como bispo titular de Tanes e auxiliar do arcebispo de Santiago, houbo de celebrarse necesariamente entre setembro e novembro de 1769, máis ben achegándose a esta última data. (lí) Para os detalles do indicado trjnütc, cf. Jbzos, XI-XVI.

(18) Pazos, 290-291, reproduce o texto da real cédula de presentación. (19) Este interesante docurnento foi puhlicado por l'ozos, 291-293. Cf. unha alu...,.ión a este tema en ACS, Libro 57 de A'-'tas, cit., Cahido de l4-Xl-li69, fol. 234. (20) Cf. información sobre o particular, n.·lación das tcstcn1uñas e principais dedaracións das mesmas, en Pazos, 293-296. (21) Ferreiro, 142, not.i ó pé.

UN RISPO MELIDENSE: XOÁN VARELA FONDEV/l,;\

139

Sobre a consagración episcopal do novo prelado, pouco documentada tamén, podo aportar pola miña parte algunhas referencias de interese. Ó comezo do ano 1770 tíñase coñecemento no cabido compostelán de que a cerimonia da consagración había de se celebrar no mes de febreiro; así o evidencian as reunións capitulares dos días 12 e 16 de xaneiro, nas que se designaron comisións para visitar ós bispos de Mondoñedo e Lugo, que viñan a participar na expresada consagraciónl"l. Atopei outra explícita referencia ó acto na xuntanza do seguinte 31 de xaneiro, na que se leu unha carta do arcebispo Raxoi comunicando que a consagración de Fondevila tería lugar o 7 de febreiro, celebración que o cabido aceptaba organizar complacidamentel23 1_ A consagración episcopal de Varela Fondevila celebrouse, efectivamente, na catedral compostelá o día 7 de febreiro de 1770; pero non a puido presidir o arcebispo Raxoi a causa dos seus achaques, actuando como celebrante principal o hispo de Mondoñedo, Xosé Francisco Losada Quiroga, asistido polo propio arcebispo Raxoi Losada e mailo hispo de Lugo, Fr. Francisco Armañá; foi padriño da consagración o marqués de Santa Cruz de Rivadulla. Por outra banda, logrei tamén acceder a unha copia auténtica -feita por notario- do xuramento de fidelidade a Santa Sé, prestado por Varela Fondevila o 4 de febreiro anterior ante o citado hispo de Mondoñedo, quen llo recibiu diante das testemuñas e do notario, en virtudes das bulas presentadas ó efecto polo confirmado hispo de Tanesl24 1. A partir de entón e durante máis de quince anos, Xoán Varela Fondevila exerceu como hispo auxiliar do arcebispado, cumprindo as obligacións para que fora elexido "de administra-los Pontificiais, Orde e Confirmación, e os demais actos inherentes ó seu Ministerio", según reza o documento da súa solicitude. como tal auxiliar chegaría a realizalas, teoricamente ó menos, cos tres arcebispos que ocuparon a sé compostelá entre 1770 e 1785: Raxoi Losada (1751-72), Bocanegra Xivaja (1773-82) e Malvar Pinto (1783-95). Sen embargo, fóra dalgúns exemplos ós que me vou referir seguidamente, a penas aparecen en todo ese período de tempo actuacións extraordinarias do hispo de Tanes que merezan mención especial. De tódolos xeitos, anque sexa escuetamente, quero deixar constancia de (22) Cf. ACS, Libro 57 de 1\L'tas, cit., Cahidos de 12 e 16-1-1770, fol. 238v. (23) Cf. ACS, Lihro 57 de Actas, cit., Cabido de 31-1-1770, fol. 240v.

(24) Cf. AHD.S, Fondo Gcncr(J/, Carp. 219, Lcg. "Ilhno .Sr. ()hispo Auxiliar Don Juan Varela Fondevila", doc. único.

140

C,\RLOS G,\RCiA CORTÉS

certos episodios e actuacións protagonizadas por Fondevila, dos que quedan oportunas referencias documentais ou bibliográficas. Coido que así o lector terá información dalgúns detalles expresivos do seu ministerio episcopal, anque este fura pouco relevante. A raíz de inaugurarse no mosteiro cisterciense de Sobrado o retábulo da súa igrexa, obra do mestre Luís de Lorenzana, o célebre cenobio recibiu numerosas visitas que ían admir-la magnífica obra de arte. Unha das máis ilustres, durante o ano 1771, fui a do hispo Fondevila, que chegou co seu século e parou no mosteiro con tal f1nl"l. Na vacante producida polo falecemento do arcebispo Raxoi, o cabido compostelán proceden canonicamente, en sesión do 21 de xullo de 1772, a face-los nomeamentos e designacións necesarios naquela situación. O hispo auxiliar non recibiu ningún encargo de importancia nin siquera -según un costume habitual- a autorización para celebrar actos pontificiais durante a vacancia; tan só fui nomeado visitador xunto a outros tres coengos dignidades da catedra11 20 1. Pouco despois da morte do arcebispo Raxoi (17-VIl-1772), o hispo de Tanes aparecen implicado nun molesto asunto. Motivados ó parecer por denuncias anónimas, que acusaban do roubo de pertenzas da mitra no pazo arcebispal pulas datas do óbito, os responsables do espolio de Raxoi iniciaron un proceso co fin de esclarece-lo feito, que se prolongou durante algúns meses. Os colectores de espolios recibiron con tal motivo unha serie de declaracións de persoas achegadas ó defunto arcebispo, entre elas a do seu hispo auxiliar. Este seguira moi de cerca a enfermidade e mailo falecemento de Raxoi, así como o cumprimento das mandas de misa dispostas no seu testamento1 27 1. Gracias a aquela denuncia coñécese un dos poucos escritos conservados de Varela Fondevila, un informe elaborado con data 25 de febreiro de 1773, que fui parcialmente publicado por López Ferreird28l, dando a súa versión do caso. O hispo Fondevila exerceu tamén, nos seus derradeiros anos, o cargo de administrador do Colexio de Orfas de Santiago, fundado polo arcebispo Xoán de Sanclemente (1587-1602). Quédanos unha boa constancia diso nun cadro do !Undador, conservado actualmente no citado colexio, onde se testemuña que foi mandado pintar en 1779 por (2:)) (26) (27) (28)

Cf. Cf. Cf. Cf.

Ferrciro, 151, nota ó pé.

AC'S, Libro 3." de posesiones y V(JCantcs de Sres. ,-\rzobispos, 1668-1773, In!. 427v. Ferreiro. LSl, nota ó pé. lexto do informe, que pofiía termn ó expediente, en Ferreiro, 18.1-187.

l 'N BIS/'O MELIDENSE: XCJ,W Vi\REIA FONDE\q!A

141

"D.n Juan Varela Fondevila, Obispo de Tanes i Auxiliar de la S. A. Ygl." del S.' Sant.", can" i Administrador de este nuº Colegio de Sras. Huerfanas". No mesmo ano de 1779 o bispo auxiliar interviu nun suceso universitario de certa importancia. Deposto polo claustro o rector Serrano, coengo da catedral, debido ó mal exercicio do seu cargo, a universidade tentou elexir un novo rector entre persoas alleas ó cabido, e o 21 de novembro propuxo ó Rei unha terna encabezada polo hispo Fondevila. Este decidíase a acepta-lo cargo, pero comunicara ó claustro que non o presidiría mentres o Rei non o confirmase ne!. Sen embargo, o intento non chegou a ser efectivo, pois unha real orde do 23 de febreiro de 1780 prorrogou a Serrano no exercicio do rectorado ata a fin do seu mandatoPºl. En 1783 Fondevila custeou o novo retábulo do altar da Santa Faz, único fóra de capela que había entón na basílica compostelá. Este altar, desaparecido trala eliminación do coro central e o arreglo da zona a mediados des te século, estaba na chamada "nave da Soedade", de espaldas á parte tapiada da Capela das reliquias (preto xa do Pórtico da Gloria), da que aínda subsiste o arcoC31 l. Fronte a el, no chan, sería sepultado o bispo auxiliar dous anos despois. Varela Fondevila foi un dos primeiros socios da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago, fundada polo célebre coengo Páramo Somoza en febreiro de 1784, figurando na relación inicial dos mesmos publicada ó final da primeira edición dos seus estatutosl·121 • Os derradeiros tempos da súa existencia pasounos o bispo de Tanes escuramente, limitado na saúde e sen case exercer-las funcións episcopais. Trala marte do arcebispo Bocanegra Xivaja (16-N-1782) e o nomeamento para o cargo de Fr. Sebastián Malvar (15-XIl-1783), este fixo a entrada pública en Compostela nos últimos días de 1784. Durante os case catro meses en que Malvar e Fondevila coincidiron materialmente na cidade do Apóstolo, a penas deberon ter relacións; eu, por certo, non atopei constancia algunha en tal senso. (29) U cadro co citado texto pódese ver afnda hoxe nunha sala de visitas da planta baixa dti Colcxio dos Remedios, en Santiago. (30) Para os detalles, cf. S. Cabeza de León, Historia de la [_Tniversidad de Santiago de Compostela, l (Santiago 19Pi6) 183-184. (31) Cf. o que digo máis adiante, ó tratar do falecemento e sepultura de Fondevila, e na nota 36. (32) Cf. J. Díaz de Ráhago, 1\puntes para la historia Je los primeros tiempos de la ~"ociedad Económicll de Santiago: los fundadores, en ()bras cornpletas, V (Santiago I9CXJ), 282.

142

CARLOS GARCIA CORTÉS

S. Falecemento Xoán Varela Fondevila, bispo titular de Tanes, morreu o día 11 de abril de 1785, cando contaba sesenta e tres anos, cinco meses e seis días de idade, na mesma casa onde residía desde tempo atrás. Pese á carencia de datos documentados en varias etapas da súa existencia, o falecemento e mailas honras fünebres e o sepelio están suficientemente testemuñados polos biógrafos e autores que trataron deste prelado, manifestáronse todos concordes na data da súa marte e nos detalles do seu enterramento MELTIJE1\i'SE: X()Á.J\1 Vr\REI..1\ FQj\¡'fJEVII..1\

143

"En doce del mes de Abril de mil sietez. '" y ochenta y cinco se dio sepultura en su nicho junto al altar de la S.ra Faz sito en la Nave de la Soledad al cadauer del 111.mº señor D.n Juan Varela Fondevila Obispo de 'fanes Auxiliar de este Arzobispado, y Canónigo de esta s.w Igl.ª de Sant.º auiendo recibido los santos sacramentos de penitencia comunión y extrem."n y echo testamento por ante [).n Thomas de Aldao es.n° de numero y Cauildo compostelano, Y p.ª que conste como R.ºT y Cura propio de la Parroquia de s.n Andrés Apostol, y S.º Pedro de la Cerca, su anexo en cuios terminas vivio y muriO dho S.ºr Obispo lo firmo = / (Fim1ado:) Geronimo de Illobre".

Así, pois, o bispo Varela Fondevila morreu tras de facer testamento e recibi-los últimos sacramentos, recibindo sepultura ó día seguinte diante do altar da Santa Faz, do que el mesmo custeara o novo retábulo dous anos antes. Como xa indiquei, trala desaparición do coro central e o arreglo da súa zona posterior, o enterramento des te prelado está actualmente ilocalizable. Escritos e guías relativos á catedral, anteriores ás reformas arquitectónicas citadas, describían con detalle o altar e referíndose á sepultura de FondevilaC36l. Zepedano e López Ferreiro, ademais, testificaban que esta tiña unha lápida cun epitafio desenvolvido en cintas de bronce con esta inscripciónl37 : AQUl YACE EL JUMO. SEÑOR DR. D. JUAN VARELA FONDEVILA DES. PEDRO DE FOLL!\DELA OBISPADO DE LUGO ARCEDIANO DE SALNES EN ESTA SANTA IGLESIA OBISPO DE TANES Y AUXILIAR DE SANTIAGO FALLECIO EN 11 DE ABRIL DE 1785 (36) Así, por exemplo, E.A.L .. Compendio de la vida, martina, translai..'ion é invencion Je/ glorioso cuerpo de Santiago el Mayor (Santiago 1858) 169; .J. Villa-amil y Castro, Descripción histórico-arqueológica de la Catedral de Santiago (Lugo 1866) 91; J.M.• Zepedano y Carnero, l Iisioria y descripi..·ión arqueológica de lo Basílica Con1posrelana (Lugo 1870) 183; J.M. Sánchez Fernández - F. Freire Barreiro, Santiago, ,Jerusalén, Roma. IJiario de una peregrinoción, 1 (Santiago 1880) 70. (37) Cf. J.1-1:' Zepedano y Carnero, o.e., 183, e Perreiro, 219.

144

CARLOS G1\RCÍA C()RTÉS

Ós poucos días do enterramento, como se adoitaba facer entón, tivo lugar o funeral de honras, tamén a cargo do cabido catedral, pechándose así as celebracións oficiais do pasamento do bispo titular de Tanes. Quero dicir, finalmente, que na tempada seguinte ó falecemento de Fondevila teño documentadas algunhas actuacións relacionadas con el. No mes de agosto de 1785 o ser irmán Pedro -herdeiro da Casa das Figueiras, que chegou a ser alcalde e xustiza ordinario de Santiago- obtivo permiso para visita-la casa que habitara o bispo de Tanes na Quintana dos Mortos, propiedade do cabido compostelán, coa fin de avalia-lo seu estado. Pouco despois fíxose tamén o cálculo dos estragos que presentaba o inmoble, a abonar polos herdeiros do prelado, antes de procederse á súa vendal38l. Pola mesma época procedeuse á entrega dunha serie de pezas de valor (froiteiros, cofres, almofías, vasos, cubertería) ó seu citado irmán Pedro e ó filio primoxénito deste, colexial na universidade, por parte do notario Tomás Doldán, feito coñececido gracias á publicación que fixo Couselo Bouzas do inventario de bens legados á súa familia polo bispo Varela Fondevila,

"Q

·¡:

- ·s:"

ªª

'"

;::

IIGUEL ROMA1\IÍ MARTÍNEZ, Viveiro en el s. XVI: Esrudio histórico y colección docun1enruI. \'iveiro, 1990. 271 pág.

:\o es la primera vez que José (}arcía ()ro publica un trabajo sobre la ciudad de \.'iveiro, pero ahora lo hace teniendo como colaborador al insigne profesor ~1. Romaní. Entre ambos, redactan la monografía más completa hasta ahora de un momento importante de la villa de \liveiro, que es el ajetreado siglo X\'l. I-lizo posible esta redacción la completísima documentación que existe sobre hechos más relevantes del siglo X\.11 en \Fiveiro. (}racias a ella podemos ahora conocer el mundo de los transportistas, madereros o vinateros; se observará la lucha por la supervivencia de los tratantes de aceite; se constatará la desesperación de los modestos pescadores del litoral ante la prepotencia de los balleneros cántabros; se adivinará el ahogo de los curtidores y zapateros ante la:; imposiciones reglamentarias de su oficio que dejan pocas alegrías económicas. 'fambién se revivirán la vida pública y la gestión municipal; y no faltarán tampoco referencia.;; a sufrimientos y padecimientos de los vivarienses del siglo A\,1. Es, en fin, una panorámica de todos los aspectos que rodeaban la vida de esos hombres y mujeres que vivieron allá en unos años tan lejanos, pero a la vez t