LVCENSIA MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO 39 (Vol. XIX)

LUGO, 2009

PORTADA:

Nabo de Lugo, Brassica rapa L., (cultivado e consumido tamén noutras partes do mundo), en1blemático da Cidade e da Provincia. Do nabo ven a nabiza e da nabiza o grelo; tres alimentos ricos en compostos do xofre, con potentes antioxidantes e, polo mes1no, alimentos moi saudables, estimados asimesmo alí onde os coñecen polo exquisito sabor.

Edita: Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo D0pósito Leqal: LU 855 - 1990 JSSN 1130-6831 In1prirne: La Voz de la Verdad, Lugo

EDICIÓN PATROCINADA POR: SECRETARÍA XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO FUNDACIÓN CAIXA GALICIA

LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

w BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO Nº 39 (Vr,l. XIX)

LUGO, 2009

LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN PRESIDENCIA DE HONOR Excmo. D. Alfonso Carrasco Rauco OBISPO DF LUGO

CONSEJO DE REDACCIÓN Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR

Daniel García García Manuel Castro Gay Nicandro Ares Vázquez M." Dolores Carmona Álvarez Manuel Rodríguez Sánchez David Gil Mato Argimiro López Rivas SECRETARI()

ASESORES Luciano Armas Vázquez Jaime Delgado Gómez Mario Vázquez Carballo José Antonio González García Antonio Negro Expósito Ramón Piñeiro Campos José Antonio Ferreiro Varela ADMINISTRACIÓN Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Ángel López Pérez, s/n. Apdo. 36 LUGO - España Correo-E: [email protected]

GUION/DIALOGO

Xa o escibiu Terencio (Heauton Timaroumenos, 77): "Eu son home e nada humano me é alleo". Invitación a estudialo todo, á enciclopedia e á miscelánea -xénero no que se inscribe L VCENSIAcomo trata de ser o Sumario de cada número da Revista. Ábrense os ESTUDIOS neste caso con dúas historias de preto: na primeira, o xornalista Nicolás Vida! traza un panorama ben suxerente de cómo foi xurdindo a Prensa histórica de Lugo a comezos do século XX; e Gonzalo Fraga Vázquez repasa a vida parroquial e a acción pastoral ó longo de 150 anos da Parroquia de Santiago A Nova de Lugo. Tamén dentro do ámbito lucense, pero no terreo científico, seguen dous artigas, dalgún xeito complementarios. Empezan a profesora da use M' Isabel Fernández García e o arquitecto Antón Gandoy expoñendo o funcionamento do "CACTUS" e a investigación científica no Campus de Lugo; e segue un exercicio práctico de investigación sobre Nabos, nabizas e grelas en Luga da farmacéutica M' Dolores Arias Carrnona. Investigando a significación de nomes, de lugares e de monumentos antigos, Nicandro Ares Vázquez rastrexa a Toponimia da Cancel/o de Láncara; e Jaime Delgado Gómez fai Necesarias precisiones sabre dos interpretacianes icanográficas (tímpano románico en Portomarín e un capitel en Balboa, Monterroso ). Investigacións ás que seguen, e cerran esta sección: o rescate da lista e serie de personas que desempeñaron os primeiros cargos en El gobierno munucipal lucense en el siglo XVII, de M" Jesús Saavedra Carballido e o achegamento documental para rastrear a historia da Casa dos Maure de Barrio (Anzo, Lalín), investigación de César Gómez Buxán. De xeito máis conciso, pero denso e con autoridade, os COMENTARIOS acércannos a temas variados e de interese inmediato: Angel

Villar, Chilares ofécenos os seus aspuntes Sobre el Piragüismo lucense (El Club Fluvial y el deporte en el río Miño); María Teijeiro Gorgoso resume o gran labor no campo da cultura feito polo Servizo de Pub/icacións da Deputación Provincial de Lugo; José Hervella Vázquez conxuga detalles de El retablo mayor de San Xulián da Veiga (Pobra de Brollón, Lugo) e datos -da propia investigación- sobre datas e autores da súa execución; José Manuel Blanco Prado fai descrición e estudio etnográfico de O entroido na Diocese de Lugo: a Ribeira de Chantada; e, finalmente Luís Fernando Pérez e Luís Pérez Fernández suliñan detalles e matices dalgunha documentación sobre a Capelanía de S. Vitoria e Sta. Catalina de S. Juan de Lexo (Baro/la, Lugo). No TEXTO rescátase unha síntese de criterios metodolóxicos -titulado FINAL- do exhaustivo e apreciado EPISCOPOLOGIO LUCENSE, do que foron autores Antonio García Conde e Amador López Valcárcel; este último recentemente falecido, autor dese capítulo FINAL. E cérrase este número 39 (e con el o vol. XIX) cos escritos (recensións, recadros e anotacións) de profesores do Seminario e outros especialistas colaboradores da sección de LIBROS; apartado que, este número impar, se alonga cos consabidos INDICES (de TEMAS e de AUTORES).

Está hoxendía en uso e mesmo de moda mediática -uso, neste caso, moi positivo- o que se chama a "comunicación interactiva": que os destinatarios -neste caso os lectores- participen no proceso editor en forma continuada. LVCENSIA xa ten feito a invitación máis dunha vez, con certo nivel de resposta, que se agradece moito; pero a insistencia neste DIÁLOGO é mostra da sinceridade da proposta e, máis aínda, da petición de colaboracións en forma de escritos, suxerencias, discrepancias, etc. A meirande aspiración é que a Revista sexa, tamén neste senso, de todos. Na confianza de que resulte para o mellar servizo comunitario neste ámbito da cultura, da investigación e da humanización, reiterar o naso agradecemento invariable a todos: lectores, escritores, patrocinadores, impresores, distribuidores, etc.. Ata a vindeira primavera lucense, cerca xa entón das festas do Corpus Christi.

SUMARIO ESTUDIOS

Pág. A prensa de Lugo a comezos do século XX por Nicolás Vida/ López . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213

Parroquia de Santiago A Nova de Lugo por Gonzalo Frogo Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227

O "CACTUS" e a investigación científica no Campus de Lugo por M" Isabel Fernández e Antón Gandoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nabos, nabizas y grelos de Lugo por Mª Dolores Arias Carmono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Toponimia do Concello de Láncara por Nicandro Ares Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Precisiones sobre dos interpretaciones iconográficas por Jaime Delgado Gómez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gobierno municipal lucense en el siglo XVII por M" Jesús Saavedra Carbal/ido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Casa dos Maure de Barrio (Anzo, Lalín) por César Gómez Buxán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

241 257 269

299 317 327

COMENTARIOS

Sobre el Piragüismo lucense por Angel Vil/ar, Chilares

341

Servizo de Publicació11s da Deputación Provincial de Lugo por María Teijeiro Gorgoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349

Retablo mayor de San Xulián da Veiga por José Herve/la Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

357

O entroido na Diocese de Lugo por José Manuel Blanco Prado

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . · 363

Capelania de S.Vitorio e Sta. Catalina de Lexo, Baralla (Lugo) por Luís F. Pérez Méndez e Luís Pérez Fernández . . . . . . . . . . . .

371

TEXTO

Epilogo del "EPISCOPOLOGIO LUCENSE" por Amador López Va/cárcel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

383

LIBROS................................................

393

INDICES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

403

COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

407

ESTUDIOS

A PRENSA HISTÓRICA DE LUGO A COMEZOS DO SÉCULO XXl 1l

Por NICOLÁS VIDAL LÓPEZ O pasado día 3 de outubro deu comezo o ano celebratorio dun século de actividade de La Voz de la Verdad (diario, imprenta, librerías, edicións), historicamente o emprendemento gráfico-mediático máis notorio da Diocese de Lugo. LVCENSIA considérase, dalgún modo, parte desa realización diocesana; coa publicación do presente artigo queremos iniciar a lembranza e gratitude por un século de labor continuado.

Do inmenso impacto que en tódolos ámbitos supuxo a primeira guerra mundial non podían ficar illadas as transformacións acontecidas no eido xornalístico. O conflito europeo de 1914 a 1918 marca a liña divisoria

dalgunhas forn1as de entender a con1unicación periodística. Así, a "Gran Guerra" está considerada historicamente como o marco de separación entre a "nova" e a ''vella" prensau 1• Nun aspecto morfolóxico, o novo ou renovado xornalismo confecciona o periódico dun xeito máis horizontal, distribúe mellar a publicidade palas súas catro ou máis páxinas e vai gañando en espazo para

fotografías ou ilustracións. Se isto acontece así en boa parte da prensa ( 1) E11 esencid, o presente drtigo é unha dmplidción do apartado que á prensa dt> Lugo dediquei no

rneu libro Purif¡c(Jción de Corll y Mós-1/illufuerte, d(/ prens(J de partido ao xornalismo como empresa. Neste artigo dedicarei o nienor espazo posihle a El Progreso, rC'mitindo ao curioso lector tdntu do , que competirá neste espazo ideolóxico con El Regional e El Progreso. Fundado por Antonio Menéndez Franco, tras cesar, reaparece o 1 de xaneiro de 1898 dirixido polo concelleiro Romualdo Acevedo, da fracción liberal "becerrista fusionista". Continúa dentro do liberalismo, e na visita a Lugo de Manuel García Prieto e Andrés Avelino Montero Villegas -chegada que por exemplo anticipou o nacemento de El Progreso en agosto de 1908- maniféstanse "antigos amigos" dos dous políticos. Pero o xornal vive varias etapas e outros tantos traslados de sede, desde a rúa do Bo Xesús a Manuel Becerra, e desde aí á praza Maior. Paralelamente vai variando o seu subtítulo que pasa sucesivamente de "Diario Liberal" a "Diario Democrático de Lugo", e desee a "Diario de Lugo". A partir de 1910 inaugura unha segunda etapa, segundo pasa a figurar na súa cabeceira, que agora leva o subtítulo de "Diario Monárquico. Estivo dirixido no seu período final polo activo intelectual galeguista José Vega Blanco, quen foi bibliotecario do Círculo das Artes, un dos fundadores da Real Academia Galega, da Irmandade da Fala da Coruña e, posteriormente, director de El Regional. O 31 de decembro de 1919, a piques de producirse unha das habituais subidas no prezo do papel, trala primeira guerra mundial, publica unha nota na que anuncia: "Ante la honda crisis que están pasando todas las empresas periodísticas, hacen imposible la vida de las publicaciones que como esta sólo cuentan con sus propios recursos", despedíndose para sempre dos seus lectores. O xornal da familia Cara publica ao día seguinte unha nota na que lamenta a súa desaparición "aun cuando El Progreso actuó siempre en campo distinto del de La Idea". Resulta interesante lembrar que con só dezaseis anos un novísimo Evaristo Correa Calderón comezou a publicar en La Idea Moderna -como antes fixera seu pai-, da que pouco despois chegaría a ser xefe de redacción e na que mesmo levaría, nese Lugo de comezos de século, unha insólita "Páxina Nazonalista''. De feito hai que salientar o importante papel que o xornal xogou na creación da Irmandade da Fala de Lugo, o 12 de xaneiro de 1918. O veterinario Rof Codina publicou aquí por vez primeira os seus traballos agropecuarios, desde 1899 a 1910, e entre outros escribiron tamén Ramón Villar Ponte e os irmáns Francisco e Julio Camba, tanto (8)

No apartado de prensa galega da páxina web do Centro Superior Bibliográfi.co de Galicid (http://www.csbg.or_g,!.prrnsaga_lgg
A PRENSA HISTÓRICA DE LUGO A COMEZOS DO SÉCULO XX

219

en castelán como en galega. O profesor Pardo de Neyra"'' sitúa este xornal nunha liña de progresismo lucense prerrepublicano, considérao a porta de entrada do vangardismo literario no Lugo do ano 1915 e, segundo o seu criterio, grazas ao seu contido e a plumas como as de Manuel Murguía, Gómez de la Serna, Cansinos Assens ou o propio Correa Calderón, foi no seu momento "a empresa xornalística de maior envergadura da cidade". O periódico tirábase na imprenta de Gerardo Castro Montoya.

El Norte de Galicia Outro dos grandes xornais lucenses deste primeiro terzo do século XX foi El Norte de Galiciaºº!, diario conservador que aparece o 31 de xaneiro de 1901. Trátase do sucesor de El Correo de Lugo, un xornal fundado en 1860 polo conde de Pallares, e editado por Soto Freire, que vive cando menos catro etapas. A última delas, desde o 1 de agosto de 1899, figura na súa cabeceira como "Año!, nº !", sen ningún aparente vencello ca pasado, aínda que tamén mantendo unha liña editorial conservadora. Curiosamente El Norte de Galicia, que sae ese 31 de xaneiro de 1901, si se vencella con El Correo de Lugo e inclúe na súa cabeceira "11 época, año III". Pero por se hai algunha dúbida, no seu editorial fundacional afirman claramente ser "sucesores" de El Correo de Lugo. Os seus directores foron Emilio Tapia y Rivas e Juan Manuel Pardo y Pardo. O periódico sae por derradeira vez o 6 de xaneiro de 1923, anunciando que paraba nun principio para realizar algunhas reestruturacións e cambios que nunca chegaron a facerse efectivos. O seu subtítulo era nun principio "Diario político y de información", que en 1921 pasa a converterse en "Diario de Información". Como outros periódicos da capital, o xornal conservador presumía de ser, desde 1904 e ata o seu derradeiro número, "el de mayor circulación en Lugo y su provincia", algo que de ser certo algunha vez probablemente deixouno de ser moi axiña. Dende a súa fundación, no mes de agosto de 1908, ata decembro dese mesmo ano, editouse nos seus talleres o diario El Progreso. El Norte de Galicia ofrecía abundante información acerca do que acontecía na provincia e en Galicia e, como sucedía en boa parte da prensa local de entón, non faltaba espazo para os traballos de creación literaria. (9)

Pardo de N('yra, Xulio

Lugo: cultura e república. As munifestucións inte/ec1uais dunho

cidade galega entre 1931-1936, Sada, Ediciós doi Castro, 200 l.

(10) No apartado de prensa galega da páxina web do Cenlro Superior Bibliográfico de Galicia (http://www.csbg.org/prensagalega/) pode consultarse o xornal nos anos 1901 a 1923.

¿ '70tn. rM'];r}enlad,·--· •... ,.,,

,,,._...,._ ...... ,,~, ... i.. ...." " ' '

...1 ............ -

............

·"~'"·'>"° -~~-..,~--..~~.-.................... - - · -.. - · ~ ;\\edins ~lt aces para robuste· 1 lit S T ll • T Í • E: ll: A~éf )'VocMfa cer nuestra acción en el 1 , , _ ....._ .. _ _ ,_...,~:SC.Jt~ o de Feee~ · : : Protectorado : : l~= ... "'-.;:·:.'t.::.::::..."=."--.-...;:::..· :: Alrf* :· - ..,_.,.,, .. ,. _.,_,,.,.,~•·~••-•vj..,::,::""..:.:;::;•.'",....':~1.." ... ~ .... - ........... ____ .. , ______ ,..,_,,..~·-·•......., - r - -..... ~-·- ~-· """.. ...•····· ,.. ..···'•,•u · .__,,_.,_ ....._ ... .,._ ........... __ • ,. --~- --~·- '· ......... - .. .__.,;.::;:, ~ ' ·' -............... ... 1 ~--·- .................. .............._ ..... - ... ... .. .;::-:=::,::;;:-.: ... 1 ,._ .............,. ::.:-:.;;:..."':""'....=:!' ..........._.._ ... ·- ~t::":~--:: iy:.._...--......... -.•;·=:-.t-~---"".... ::r:::r=:: ......... - .. .~~Mr·".t. ;· -:·..::.·-·:.::•.--::.;:: ::::.-::.=-.;:.-¡...;=. ~--o:..=:~...;:.- .....";":.~:;:. re..::== •..... ·····-·-·-"·--~-c::......I""::"~:~ --... :'%':, ..... --~ -·~=i:m::=a~ .!!. _,,___ ...·-···~-- ............•_., . ··.--:-:::.:::.~:.':·:';;j;:::~ .......~:-~ ......... -•••00 .. _ _ .. ... _ ..

····--·- -··-···--

····--

..!::=--·-• •

-..

··-· ·--···-·- ---· ¡ - =----;:;;..' -·--"-' '··------=-· ._M,,_ __. __ :..:.:~'"' · .. ~: ~··.:---:.:: =--.' t-=: "°!-= "t;;;..~.:::.1. ~-~· ... f & .

·~~·.

~-

'¡.

~....

-

.,4"

..

~~_._

1

--~1·

-·-

;.~~"":".:.'.";!.:. ¡;=~.6a- c-:~=:~--:::::a.:::..-~

~:;:~:;-~r2' - -. ~--

•• ....,...,..

,.- ,

.-~-=:~'E·: .. 1 •. . . . .·-=-.z~ . .~-. ....

.. ""'-"'.""ii."'""..,I: - ~1 •• ·""t;i 1

..

• ~:::rt:::Et.: ,::,,_ "~ - . =-..~·-.ar:: f -::~:o::::6 A

Diario e talleres de La Voz de la Verdad

•• •

A PRt:NSA HISTÓRICA DE LUGO J\ COMEZOS DO

.s,;:c;u1.u XX

221

La Voz de la Verdad O outro gran xornal de carácter xeral do Lugo destes anos, e gran referencia da prensa de dereitas, foi La Voz de la Verdad(l 11, con sede no número 9 na rúa do Conde Pallares. Recollendo o testemuño de xornal católico da capital que deixara baleira a desaparición de El Lucense, no tránsito de século, La Voz de la Verdad foi fundado no ano 1910 pala Junta de Damas de la Buena Prensa (que crean tres quioscos de venda de xornais e libros), estimuladas polo activo párroco de San Pedro, Avelino González, e pala Junta de Acción Social Católica. Esta Junta de Damas de la Buena Prensa opoñíase, como era norma e o seu nome indica, a aquela outra prensa que a xerarquía católica consideraba "mala"; esta era a liberal, e para que non quedase dúbida, La Voz de la Verdad subtitulaba a súa cabeceira como: "Diario católico antiliberal". Algún enfrontamento con El Progreso' 12 ' dá canta desta rivalidade. Cómodo coa censura, os temas habituais nos seus primeiros tempos foron a crítica á aconfesionalidade do Estado, ao ensino laico, á creación da República portuguesa ou, por exemplo, á candidatura do "impío" Benito Pérez Galdós ao Premio Nóbel de literatura. Durante a primeira guerra mundial a súa postura foi xermanófila, que aínda que era o máis habitual na prensa de dereitas, foi algo insólito no xornalismo lucense deste momento. Ademais do tradicionalismo e do anticaciquismo, outras características do xornal foi o seu agrarismo -estivo vinculado á Federación Católica Agraria- e incluso un certo galeguismo, e así A Nasa Terra chegou a considera lo como tal nestes primeiros anos de século. Ternos pois un xornal que é bo reflexo do complexo e peculiar mundo que lle toca vivir. La Voz de la Verdad debuta o 3 de outubro de 1910, baixo o lema de "Diario católico con censura eclesiástica", para engadirlle dous meses despois o de "católico e antiliberal". Na súa primeira etapa, desde a súa fundación ata 1916, estivo dirixido polo xornalista granadino Eugenio Zavala y Herrera; nos dous anos seguintes, os máis rexionalistas, o seu director foi Jesús de Cara y Lira. Sucedérono o cóengo e teólogo Antonio Cedrón y Grandas, que marre en 1920, o avogado galeguista e agrarista Julio Pérez de Guerra, segue máis tarde Antonio Goyanes e, en abril de 1922, o xornalista Ramón Robles Rei. Con Primo de Rivera (11)

No ilpilrlildo de prens.:i g.:ilegil d.:i páxin.i web do Centro Superior Bibliográfico de G,iliciil ([1Jtp:i/www.csbg.org/prensagalega/) riodP consultarse n xornal nos anos 1910 a llJlS. ( 12) Vida[, Nicol,ls: Purificación de Coro y Más-Villofuerre. Do prensa de punido ao xornalismo como empresa, XXII Prernio ÁnxC'l Foil', Fundilción Caixa G.:ilici.:i/EI ProgrC'so, l .ugo 2009., p.72.

222

NICOLÁS VIDA/. LÓPEZ

no poder mantén a súa loita anticaciquil aínda que arrefría o seu galeguismo e apoia cada vez máis un réxime co que concorda ata o punto de insistir nas bondades da censura previa. Será o grande valedor en Lugo da Unión Patriótica de Primo de Rivera. Ne! publicaron Noriega Varela, Ramón Cabanillas, Amor Meilán, Filgueira Valverde, Amado Carballo, Couceiro Freijomil, Amador Montenegro Saavedra ou Benigno Ledo, entre outros. Durante a República pasa a ser propiedade de Luis Sánchez Arrieta e alíñase coa dereita católica da CEDA, converténdose no seu voceiro no Lugo deses anos. Consonte con isto, reproduce os discursos de Gil Robles e manifestando a súa aprobación ao voto feminino, xa que o considera favorable aos intereses da dereita. O sacerdote Francisco Vázquez Saco e o xomalista José Trapero Pardo -pouco antes de mudarse a El Progreso e ser un dos grandes periodistas lucenses do século XX- foron os seus derradeiros directores. En plena guerra civil, o 15 de xaneiro de 1937, un problema co subministro do papel e a imposibilidade de formalizar un contrato coa Papelera Española abriga ao seu propietario a pechar o xomal. Nun interesante artigd 13 l para a Real Enciclopedia Gallega, Alberto Martínez López ofrece datos da súa tirada en dous momentos da súa historia: 1.100 exemplares en 1913, e 2.000 en 1927. Desde o ano 1912 La Voz de la Verdad canta con imprenta propia.

La Provincia Seguindo un fío cronolóxico na aparición das cabeceiras, unha vez desaparecido El Norte de Galicia sairá dos seus talleres a partir do 31 de maio de 1923 o periódico La Provincia, con inicial tendencia política liberal-conservadora, pero cun interese evidente na información cultural. O xornal tivo como director o destacado intelectual Manuel Amor Meilán, que xa dirixira durante vinte anos El Regional, e ao avogado Nilo Fernández Castro, que fora redactor de La Idea Moderna na súa época final. Así mesmo, contou coa experta pluma de Juan Ramón Somoza, un dos xornalistas máis destacados do Lugo de comezos do século XX e referente da primeira década de existencia de El Progreso. A súa fin definitiva chegaría o 31 de decembro de 1928, data na que desaparece tralo o habitual anuncio dunhas reformas que nunca se chegaron a celebrar. Na súa publicidade gabábase de realizar varias conferencias telefónicas e telegráficas diarias e de ter correspondentes en tódolos concellos da provincia. A pesar de cesar como xornal, a súa imprenta continuará facendo traballos ata o ano 1933. (13) Martínez López, Alberto: La Voz de la Verdad, Real Enciclopedia Gcillega, Silverio Cañada Editor, 1975, p.178, t.io.

A PRENSA HISTOR!CA DE l.UGO A COMt:Lo!::l DO sf:cuLO XX

223

Entre os seus haberes hai que salientar que foi neste xornal onde veu a luz o primeiro artigo de Ánxel Fole, o 17 de xaneiro de 1928'"'· Asemade, nel publicou os seus primeiros textos o futuro alcalde do Lugo republicano, o prestixioso médico e intelectual Francisco Lamas.

Outras publicacións Esta riqueza xornalística do Lugo de comezos do século XX está acompañada de publicacións profesionais e revistas de variada pegada e duración. Será a partir de mediados dos anos 20 en que aparecen en Lugo semanarios e cabeceiras da importancia literaria e cultural de Ronsel, ;Ahora!, Guión, Yunque ou La República. Pero no referido á prensa diaria nacerían aínda dous xornais que non sobrevivirían este esperanzador lustro. Trátase do conservador e monárquico Alborada, subtitulado "Diario de Galicia", que tivo tempo de pasar por dúas etapas -unha primeira rematada o mesmo ano da súa saída, en 1931, e unha segunda do 23 agosto de 1935 ao 31 de maio de 1936- antes de pechar por arde gobernativa durante o mandato dos republicanos de Azaña tralo triunfo da Frente Popular. No seu primeiro número informábase de que o seu espazo xornalístico e ideolóxico está "desligado de todo compromiso de clase y de partido, con el pensamiento y el corazón puestos exclusivamente en Dios, en España y en Galicia"''"'· Na súa segunda época terá grande importancia a figura xornalística dun Juan Antonio Correa Calderón protagonista -como despois o faría o seu irmán- dunha espectacular viraxe ideolóxica. Antes será o responsable canda Evaristo dunha aposta afoutada no Lugo republicano.

Efectivamente, o xornal máis en relación coa experiencia política do momento foi Vanguardia Gallega, subtitulado "Diario de la República" e máis tarde, tralo número 100 pasa a ser vespertino como reza o seu subtítulo: "Diario de la Tarde'', anunciando que o fan así "para poder dar en el mismo día toda la información nacional y extranjera. Para la provincia damos segunda edición"''"'· Esta cabeceira republicana, laica e progresista foi fundada polos irmáns Evaristo e Juan Antonio Correa Calderón, e mantivo a súa existencia entre o 6 de outubro de 1931 e o 28 de maio de 1933. A súa experiencia é de importancia capital tanto pala súa insólita tendencia no Lugo de entón, como pala nómina de Lu Provinciu, Del punorumu literurio. Rl:-'f/E'xiont's en ton10 uf ccntcnurio de Góngoro (171-1928). (15) Cf. Teijeíra, Mari Pclz, e M>. Esa suposta */atia, como derivada de /atus, a, um 'ancho', 'extenso', está rexistrada tamén por Ernout-Meillet (DELL), remitindo a Meyer-Lübke (REW 4226). Pero en conclusión, con estas premisas non queda garantizado nin o étimo nin o sentido de As Agrolazas. Por outra parte, no Catastro de la Ensenada, a. 1752, as grafías son: "riego de las Agorlazas", límite parroquial (Interrogatorio), "Pedro Lopez das Sadrollazas" con casa "al sitio das Gorlazas" y "molino harinero de tres ruedas al sitio de Gorlazas" (Real de Legos, fol. 133, 134v). Bande Susaos leva un determinativo susanos 'susaos', derivado de susum equivalente a sursum 'arriba' (DCELC v. suso). A Casa de Pedra non necesitaría comentario lingüístico; pero nun inventario entre 982-990 figura penas de Petra ... illa lagena de il/o

arrogio que discurrit de Bandi et torna infesto per suos marcos pro a Petra ... a/ia /orea de terra perilla vereda de Petra (TSA 24). No doc. de 982 o mosteiro de Bande delimitábase per termino de Petra Ficto (TSA 23). A Casanova en latín foi casa nova. O Couto traduce a cautum, participio do verbo lat. caveo 'precaver, defender', indicando un 'terreo acoutado, demarcado' (DCELC v. coto). A Eirexe evoca o xenitivo lat. ec/esiae e retírese ó lugar onde se ubicou a ecc/esia 'igrexa'; edificio románico, descrito por Jaime Delgado (RLP V 363-368).

TOPONIMIA DO CONCELLO DE LÁNCARA

273

A Forxa, coma o francés forge e o castelán ant. froga, procedería do lat. fabrica de ferreiros (DCELC v. fragua; DEEH v. fabrica). Laxes, plural de 'laxe', foi unha voz prerromana lagena (DCELC v. laja). Arredor do ano 1160 os cóengos de Lugo posuían in Bandi ipsam vil/am ab integro et Lagenas ab integro (BCML IX 311). Non era esta unha vila que se chamaba Lagenas en 1010 (TSA 82); pero si Lageas en 1346 e 1360 (DCL* 488, 632). Mosteiro, nome actual dun casaría, sería o que se menciona nun inventario entre 982-990, onde se rexistra unha parcela de illo va/lato de Monasterio ata in Bandi (TSA 24). Pero non vexo tan claro que aquí estivese a cabeza do mosteiro de San Salvador monasterio Sancti Salvatoris et Sancte Marie in villa que vocitatnt Bandi in ripa Narie, a. 982 (TSA 23), monasterio Sancti Salvatoris de Bandi inter Tordena et Na ria, a.1057 (TSA 25). Digo esto, porque o titular desta parroquia é San Pedro, en cambio con Bande confina San Salvador de Toirán e a carón destas dúas está Santa María de Vilaleo. Reboredo sería un roboretum (DELL; DEEH), sitio onde abundaría o robur 'carballo'. No precitado inventario de 982-990 consta in Rovoredo una villa per medio cum Bandi (TSA 24). 3. CARRACEDO, San Vicente. Abelaínza traería orixe dun lat. vg. *abellanicea, unha terra na que abundaba a (nux) abe/lana 'abelá'. Compárese con Abelendo!-enda, Abelaíndo, só diferentes de Abelaínza no sufixo final, lat. abel/anetum!eta. Rima con Maínza, Orxaínza, Paínza. O Candedo retrotráenos a un *candanetum, lugar abondoso en *candanum 'cando', rama seca, tronco queimado (TGL 344; FG 059). Carracedo non é só nome parroquial senón tamén dunha aldea, o cal leva o sufixo de abundancia -etum > -edo, engadido ó fitónimo carex, icis 'carrizo' (TGL 308; FG 069/4). Non sería este lugar, pero cítase illum portum de Na ria contra Arenza ubi dicunt Carriceto en 1010 (TSA 82) e Carraceto en 1202 (NML 145). Corveira sería corvaria, un sitio onde apousarían os corvos. Fuxón parece variante de Foxón, aumentativo de foveum I fogium 'foxo, burato' (TGL 140, 142,n.10). Tamén cabe que fose *fogiolum, diminutivo, como *monasteriolum 'Mosteirón', top. San Vicente podería ser o lugar onde estivo o monasterium Sancti Vincenti de Lancara, pero tamén parece verosímil que tal mosteiro

274

NJCANDRO ARES VÁZQUEZ

estivese en San Vicenzo de Leirado, como deixo dita no nº l. Fóra desta suposición, vemos que en 1059 un dos límites da vila de Teixeiro en San Xoán de Muro era per terminum de sancto Vincentio de Lancara (TSA 31). Vincentius significa 'vencedor'. Trascastro sería en lat. trans castrum, top. descritivo, aludindo á situación desta aldea.

4. CEDRÓN, Santiago. O nome desta parroquia e dunha aldea súa debeu proceder do xentilicio latino Cetronius (RL 54) ou Citronius (RL 56). Cítase in Cedron Sala no ano 997, terras in Cedron en 1091, per terminas de Cedron en 1020 (TSA 6, 55, 214). Seica houbo interferencia antiga entre 'cedro' e 'cidro' (DELL; DELG). Aciveiros é plural da árbore chamada acibeiro, acibo, acivro, acebo, etc. (DEGC; FG 006/2), palabra que ten orixe no lat. vg. acifolium 'folla de agulla' (DCELC v. acebo). O Busto pode proceder do lat. medieval bustum 'pasteiro ou estábulo de bois' (BIEA VIII 1954 25 ss; DCELC v. bosta). Outra hipótese sería "busto, uusto. (Del lat. bustus 'quemado') m. Terreno de monte que se quemó para dedicarlo a pasto" (LHP). Discute estas e outras opcións Pensado (OELG 1 301-303). A Cancela vencéllase co lat. cance/li 'reixados, barreiras'. Os Carrís foron camiños de carrus/currus 'carro'.

A Casabranca une o lat. casa co adxectivo xermánico blank 'branca' (DCELC). Castrodelo componse do lat. castrum 'castro' e quizabes dun posuidor Tel/us (TLC 338), Tel/us/Tel/o (TSA; TC), con lenición t > d intervocálica no composto aglutinado, que vemos tamén en Fontedelo (TGL 112, 133) e Veigadelo (TCS 230). Cedrón Xusaos é diametralmente diferente no significado de BandeSusaos (v. nº 2), porque Xusaos provén de iusanos, derivado de iusum no lat. vulgar, equivalente a deorsum 'debaixo' no clásico (DCELC v. yuso). A Cortella equivale no lat. a cohorticula, un diminutivo do lat. vg.

cors, cortis 'corte', termo da lingua rural, sitio onde se encerran os animais, "granja, casa de labor" (LHP). A Eirexe, v. nº 2.

TOPONIMIA DO CONCELLO DE LÁNCARA

275

A Esfarrapa, nome dun casaría, aseméllase ó participio esfarrapado/ a, de etimoloxía discutida (DCELC v. harapo; DEEH v. faluppa; TCS 49 v. Asfarrapa). Desto escribía algo máis en Lucensia, Nº 32, 2006, p. 5253. Variante é o top. portugués Esfarripa (DOELP). A Estaladoira ten o sufixo -toria > -doira, como Corredoira, Fervedoira, Malladoira, etc., que son topónimos deverbativos. Por isa Díaz Fuentes {TCS 99) ere "probable su relación con esta/ar = estallar, crepitar", supoñendo un top. onomatopeico, imitativo ou alusivo a ruídos producidos por axentes naturais, dado que é un lugar elevado, frío e ventoso. Sen excluir esta hipótese, tamén podería proceder do baixo latín installare, verbo derivado de stallum: /ocus, ubi quis habitat, sedet, stat ... fundus, solum (Du Cange, GMIL; LHP) ou relacionarse ca gótico *stalla 'estala, estábulo, cabalariza' (DRAE e DELP v. estala; DEEH v. stall). O Furco da Meda traduce ó lat. vg. furcum, aludindo quizabes a unha bifurcación, determinada polo lat. meta 'meda', "tout object de forme conique" (DELL). Díaz Fuentes (TCS 110) opina que sería "en la montaña, el espacio entre dos cumbres, confluencia de dos ríos o punto de unión de dos montes. Expresa idea de bifurcación y horca". Montelora parece composto de mons 'monte'. Pero o segundo elemento é problemático. Machado (DELP) trae "/ora!lura, cava de coelho", prerromana. Díaz Fuentes (TCS 144) postula un antigo "radical *lar o *lar roca o piedra''. Faure (DAE) di que o étimo do apelido e top. Lora "parece ser el latín /aura, derivado de laurus, 'laurel"'. Pódese comparar ca río Lar < Laure (TC, TSA). Piñeiroá sería *pineariola, unha pequena herdade de 'piñeiros'; pero co sufixo -ana > á, quizabes podería indicar que era propia do persoal Pinarius (RL 143). Navaza (FG 177/3) coida que -á é só un "desprazamento acentual''. Rebordelo sería un *roboretellum (FG 195/4), é dicir, unha pequena carballeira, un diminutivo de Reboredo, como aquela terra de Rovoretello, que se cita entre 1020-1052 (TSA 8). Saa v. nº l; menciónase in Cedron, Sala a. 997 (TSA 6). A Seara seica procede do celta *senara 'terra de cultivo separada' (DCELC v. serna). En docs. aparece serna, seneira, senera, sennara, senra, senrra, serena, sernna, sienra, sinera, sinrna (LHP). Sobrerriba parece traducir a super ripam 'sobre da ribeira' dun río. Soaxe débese referir a solago, -inis 'heliotropo', derivada de sol, so/is 'sol' (DELL), 'tornasol, xirasol' (planta). Díaz Fuentes (TCS 212)

276

N/CANDRO ARES VÁZQUEZ

di que "Piel (Bol. de Filologia, XIV, 1953, p. 159) lo deriva del lat. solago, -ine, que corresponde a la planta "ecchium vulgare", vidorera en castellano, y conocida en Galicia por erba viboreira, de la familia de las borragináceas". Tamén trata desto Eligio Rivas (TM 173) e descríbese a planta con pormenores na GEG. Vilarín parece un diminutivo de villaris, -are 'vilar', adxectivo latino que se substantivou na toponimia, sen relación con Larín (v. nº 9). 5. GALEGOS, Santa Mariña. Nas Guías Eclesiásticas esta freguesía chámase Carballo, pero a denominación popular é Galegos, aldea da parroquia. En Vigo de Galegos vemos o lat. vicus 'barrio, aldea, granxa no campo', determinada por Gal/aecus, nome étnico dalgún individuo, que foi posuidor inicial de tal 'viga' e parroquia'. Cítase Ca/egos, Sº Mº ecc/ia. prope Sala, a. 984 (NML 154); no ano 997 Sancta Mari[n]a de Ca/egos; entre 1020-1061 villa in Armena quos vocitant Gallegos ... in ipsa villa alias hereditates in villa de Vigo; en 1175 ec/esiam sancte Mari[n]e de Galegas, etc. (TSA 6, 15, 53, S-29). Pero en 1195 consta Sancte Marie de Carvalio (TSA49; ES XLI 346). En 1061 a monxa Eiloni doa a Samas a vila chamada "Palacio que iacet prope aula Sancti Petri discurrente rivulo Armenie iusta villa Vico (TSA S-14); nótese que Vigo de Galegas limita con San Pedro de Armea. 6. LAGOS, Santalla. Armada puido ser unha vila do antropónimo Armatus (TLC 319). Pero Joseph M. Piel (RPF VI 68) opta por un nome común: "trata-se de lugares onde se armavam armadillas a animais salvagens". A Esfarrapa v. nº 4. En Lagos ternos o plural do lat. lacus 'lago'. En 1125 cítase in ripa de Tordena villa que nuncupatur Lacas (TSA 54).

Lama, v. nº 7. Santalla, nome grego da 'ben falada', consta como Sancta Eulalia en 997; ecc/esiam Sancte Eolalie de Aqua Levada en 1175; concedo Armeam per has terminas divisam: ex una parte per Alvarellam inter sanctam Eulaliam et Galegas en 1185 (TSA 6, 53, S-29). Podería aludir a esta freguesía "Eolalia Sª forsan prope Sala", a. 984 (NML 151).

TOPONIMIA DO CONCELLO DE LÁNCARA

277

En Seoane habería unha ermida adicada a San Xoán, Sanctus Iohannes no ano 997 (TSA 6), nome hebreo: 'Deus ten perdoado, é misericordioso'.

7. LAMA, Santa María. En 1102 a infanta Dona Urraca, por consello do seu marido Don Raimundo, doa ó seu vasalo Ero Armentáriz e á súa muller Dona Columba a ecclesia nostra propria, vocitata Sancta Maria de Lama, in valle Armenie ... prope fluvium Neira ... per terminas de Sauto, et inde super Sanctam Mariam de Taubili et per montem Sanguenito, et per Neira et per Sanctum Vincentium et per Vaca riza et per Petra Ficta et per Maurilion et inde ad locum unde prius incepimus (TSA 22). Hai outra cita da ecclesia Sancte Marie de Lama en 1175 (TSA 53). Armea de Abaixo v. supra enº l; pero aquí co determinante topográfico bassum 'baixo' (DCELC v. bajo). Os Campos traducen o lat. campus en plural. Cima de Vita consta da voz greco-latina cyma 'cume' e lat. villa. A Eirexe v. nº 2. Lama, nome da parroquia e dunha aldea, é voz latina ou quizabes prelatina, en opinión de Menéndez Pida! (TPH 98-102, 173-176). O Roxedoiro, topónimo descritivo, aparece como límite no ano 997 per aquam rugitoriam (TSA 6) 'auga que roxe', voz derivada de rugitus, participio do verbo rugio!rugire 'ruxir'. A Se, quizabes debería levar ti! diacrítico A Sé, se provén, como parece, do lat. sedes 'asento' (dun bispo, dun abade, dun conde ... ) ou simplemente 'vivenda rural': sedes duas cum terra arabili, a. 977 (MLLM). Foi "cassal da See'', a. 1378 (DCL * 786).

8. LÁNCARA, San Pedro. O nome da parroquia, que é tamén o da vila que foi capital do municipio de Láncara, en opinión do profesor Moraleja (TGL 31) leva . Eligio Rivas (LG 118) coida que é "un elemento enfático expresivo da lingua de matiz persoal", cita a Mdez Pida!, "que interpreta a súa función como de matiz posesivo", e Bertoldi "di que -ar ten valor pluralizador". David Pharies (DESE) escribe que "parece desempeñar el papel de una ampliación semánticamente vacía". A primeira alusión histórica a

278

NICANDROARES VÁZQUEL

Láncara atópoa no ano 916 [ou 920] e 922, cando Ordoño II cambea ca bispo compostelán a villam vocitatam Lancara, que est in territorio lucense secus {lumen Neira (HIS 11 apend. 40 e 44; Compostellanum XII 598; NML 158; TACS 29, 33). Outras citas vímolas nonº 1e4. Láncara debeu ser voz de orixe prerromana, se se compara con Segontia Lanca (Ptol. 2,6,55) na Celtiberia, hoxe Sigüenza. Balse aseméllase a moitos topónimos acabados en -e, os cales foron xenitivos antroponímicos en -i. Pero o radical evoca o topónimo Balsa, vila prerromana da Lusitania mencionada por Mela (III, 7) e Plinio (IV, 117), e o apelativo balsa 'charco', tamén de orixe prerromana (DCELC; DEEH; DELP). Machado (DOELP) trae "balsa, 'silvedo, mata gal"'. Escantar sería un lugar de moita scandala I scandula (DLF). 'especie de trigo' ou 'cebada', que nun doc. galega de 1266 noméase sean/a (DCELC v. escanda). En docs. medievais este fitónimo aparece como escanda, escandula, escanla, eskalida, eskantla, iscandula, iskan/a, sea/ida, sean/a, scanlla (LHP). Láncara v. supra.

Outeiriño é diminutivo do que irnos ver a continuación. Outeiro, sitio alto, en opinión de Corominas (DCELC v. otero) sería a/tarium no lat. medieval, voz formada sobre altaria, plural do neutro a/tare. Pero M'P. Álvarez Maurín (DAL 88) estima que sería máis ben o adxectivo altum ca sufixo -arium, sen connotación relixiosa. O caso é que as formas medievais non son esta, senón auctario, aucterio, auctero, autario, auteiro, auter, auterio, autero, hocteiro, octejro, octer, oteiro, oter, otero, otherer, uter (LHP). A Pedreira indica un sitio con abundancia de petra 'pedra', ca sufixo -aria > -eira.

O mesmo sufixo ten A Piqueira, que se asemella algo a pecuaria 'gandeiría' (DELL v. pecu; LLMA). Pero podería indicar abundancia de 'pica' (folla do piñeiro) ou aludir a algún terreo en forma de 'pico' ou punta de ángulo. Tamén se pode comparar ca top. A Biqueira. O apelativo castelán "piquera" (burato da colmea, do tonel, dos altos fornas) non cadra ben para topónimo. Pero hai o "Puerto de Piqueras" no Sistema Ibérico e o top. Piqueras en Cuenca e Guadalajara. San Pedro tiña un nome greco-latino derivado de petra 'pedra'. Neste lugar é onde está o templo parroquial. Os Vaos traducen en plural o latín vadum 'paso dun río'.

TOPONIMIA DO CONCELLO DE LÁNCARA

279

A Veiga de Outeiro consta dun vocábulo prerromano *vaika (OE 13/1; DCELC v. vega), non *vadica 'paso transitable' (DEEH), aquí determinada por Outeiro, v. supra.

9. LARÍN, San Salvador. Nun doc. do ano 1195 noméase ecc/esia sancti Salvatoris de Armenia (TSA 49). Se non houbese testemuños históricos, poderíase dicir que Larín foi xenitivo do nome persoal Larinus (GPR 665), diminutivo de Larus (OPPH 128). Pero por 11 veces alomenos consta en docs. de Samas a parroquia e aldea de Larín chamándose ecc/esia, territorio, villa Elarini (TSA4, 6, 18, 31, 32, 72, 117, 126, 133, 228, S-8). Tamén figura o antropónimo Elarinus (TSA 47, 119, 247), quizabes deformación de Hilarinus (TLC 261), diminutivo de Hilaris e Hilarius (TLC 260-261), que en grego significaba 'o alegre, o debo humor', do que se formou o xentilicio Hilarinius (LE 156).

10. MONSEIRO, San Miguel. Esta parroquia e unha aldea súa ou o territorio chamáronse Monteserio en docs. medievais (TSA 7, 8, 9, 53, 131, 136, 137, 139, 155, 203, 205); por citar só tres exemplos: ecc/esiam que fundata est territorio Montis Seri, discurrente rivulo Sarria, super castro Astorica et villa Ca/varia, ano 785 (ES XL 368 = TSA 137); in valle Sarrie, villam quam vocitant Monteserio, sub eodem monte, ano 1003 (TSA 203); villa que vocitant Monteserio subtus baselica sancti Michaelis per terminas de To/danos et inde per termino de Villa Agati et inde per Quintanella et inde per villa Auzani, ano 1050 (TSA 131). Vese que foi un orónimo composto do lat. mons 'monte', quizabes ca nome do propietario Serio (TLC 165) ou Serius (LE 371; TLC 256). Díaz Fuentes (TCS 143) segue a opinión de Piel, que explica Monteseiro (na Fonsagrada) como "Monteoseiro, de ursarios 'osos'".

Cima de Vila v. nº 7. O Cimo do Lugar contén o masculino de Cima, v. nº 7, determinado polo lat. /oca/e 'lugar'. Fondo de Vila e Fondo do Lugar conxugan respectivamente o lat. fundus 'fondo' con villa e loca/e 'lugar'. Para Meixarín poderiamos pensar na conxunción de nome e apelido ou dous nomes persoais, Messius + Arinius (LE 424, 335), coma os que perduran nos topónimos coruñeses Meixe e Ariño. Pero Amor

280

NJCANDRO ARE. Águeda > Ádega (LG 354; EGU).

16. RONFE, San Pedro. Ronfe, nome dunha aldea, que pasou a parroquial, non figura no TSA. Sen embargo no xornal de Lugo El Progreso (16-X-1991) deixo escrito que este topónimo procedería do nome persoal gótico Ranulfus, como propoñen Piel e Kremer (HGN 216/15), o cal -digo agora- pódese cotexar con Ranoifo, que se nomea nun doc. de Carboeiro no ano 788, e cunha hereditas Raunphi que figura nun doc. do mosteiro de Oia no ano 1139, variantes todas de Randulfus (OPNH 255/1119). O Barrio é unha voz árabe barri 'exterior', que pasou ó latín serodio barrium (DCELC; MLLM); pero coñécese tamén o antropónimo latino Barrius (LE 423).

As Cortes teñen a mesma orixe que vimos en Cortella, nº 4. Noméase a villa de Cortes in Ripa Narie no ano 982 (TSA 23). A Costa soa xustamente coma o lat. costa 'ladeira'. Montesiño é un diminutivo de montés, que era montensis en latín (DLF). Indicaría aquí a cualidade do lugar ou un alcume persoal (OPNH 444/536). Machado (DOELP) cita os tops. portugueses Montezinho, a. 1258, e Montezinhos que era Montesinos en 999. A Penaboa designa aquí un casaría, composto de pinna 'pena' (DCELC), penna no lat. medieval (MLLM), co adxectivo bona 'boa' ou propiedade de Bonus (TLC 274). Pousadela sería Pausatella, diminutivo de pausata 'pausada', participio do verbo pausare 'pausar'. Ronfe, v. supra.

286

NfCANDRO ARES VÁZQUEZ

San Mamede tiña un nome Mammes formado co balbuceo infantil. Seador tivo a orixe no antropónimo Senator, -oris (TLC 317). Supena formouse coa preposición sub- 'su, debaixo de' e pinna/penna 'pena'. Viance sería Venantii (villa), é dicir, vila de Venancio (TLC 359). 17. SOUTO DE FERRADAL, Santiago. Aparece no ano 1195 a ecclesia Sancti Iacobi de Sauto (TSA 49), pero hai máis citas (TSA 6, 8, 22, 23). A determinación de Ferradal parece da familia de ferrum 'ferro'; pero débese vencellar co lat. {arrota/is (DELL), derivado de far, farris, unha especie de cebada, da que escribe Columela (2, 6, 3), que orixinou tamén {arrogo, farroginis 'a forraxe, a ferraña'. Souto v. nº 11. A Lama v. nº 7. Vitela de Abaixo v. nº 1 e 13. 18. TOIRÁN, San Salvador. Toirán correspóndese arredor de 1160 co territorio Touroin e Tourom (BCML IX 311): In territorio Touroin villam de Sebarin ... Sala ... Palacios ... cum omnibus haereditatibus que sunt in partibus illis, et sunt in Severini et in Vil/ar et in Touroin et in Sistel/o et in Cagide et in Villa Papi. O top. Touroin ! Touram procedería do nome persoal Taurianus (TLC 329) ou Torianus (TLC 157). Esto pensaba eu. Pero Díaz Fuentes (TCS) escribe que "sin duda procede de Teude-rondus, mencionado por Piel-Kremer (271, 23)". Aixor veu sen dúbida dun nome de persoa. Puido ser tal vez *Ascioli, xenitivo de *Asciolus, masculino de Asciola (TLC 342) e dimin. de Ascius (LE 347), cun proceso evolutivo do radical, como en asciata > 'aixada •, asciola > 'aixola '. e coa terminación dos tops. Piñor, que viría de Pinioli, como propón Joseph M. Piel en Verba, 2, 1975, p. 55, e Gaibor, que foi villa Gavioli, a. 966, 971(TSO1 6, 112). Tamén puido vir de *Axiolus 'o xustiño', diminutivo do grecolatino Axius (LE 207; GPR 909). Segura me parecía a orixe de Asteire, procedente do xenitivo do antropónimo greco-latino Asterius (DLF; GPR 1122), o cal figura confirmando no ano 1074 (TSA 79). Pero vexo que Piel e Kremer (HGN

TOPONIMIA DO CONCELLO DE J,ÁNCARA

287

26/2) parten do antropónimo gótico Astario, "unsicher, es koncurriert auch griech. Asterius!Astorius". Chámase O Cortiñeiro un casaría que leva este nome (DEGC), referido ó dono ou sitio dunha cortina "granja, huerta pequeña" (LHP), "cortiña: terreo próximo á casa de labranza, xeralmente valado e de pequenas dimensións e dedicado fundamentalmente ó cultivo de cereais, legumes ou patacas" (DLG), palabra derivada do lat. vg. cors, cortis 'corte', relacionada con hortus 'harto' (DCELC). Crescón corresponde ó nome persoal Cresconius (RL 63; TLC 235). En 1078 figura domno Cresconio confesso (TSA 75), en 1074 confirma Cresconius diaconus (TSA 79), no mesmo ano 1074 confirma Cresconius prepositus (TSA 183, S-17). "Antropónimo tirado do tema de crescere" [crecer], observa Piel (NP 110). O Cruceiro alude a un sitio onde habería unha crux 'cruz', indicadora dun límite ou unha encruci!lada de camiños. Sobre cruciarius trae unha boa información Pensado (OELG 1 326-327).

A Eirexe é un casaría a carón da igrexa románica, que foi construída entre 1063 e 1132 (BCML V 270-272; RLP V 371-381) e podería ser a ecc/esia Sancti Salvatoris de Bandi en 1175 (TSA 53); pero antes, en 982 e 1057, habería outra, correspondente ó monasterio Sancti Salvatoris in villa que vocitant Bandi, in ripa Narie, mosteiro que fara fundado por Lucito Gundesindiz e Domna Eiloni (TSA 23, 25). Do nome persoal Gratinus (TLC 282), "ja usado por pagáos, que se tomou muito frequente entre cristáos" (Piel, NP 164), en xenitivo, procede Gradín. É hipocorístico de Gratus 'agradecido'. Hai aquí tamén o casaría de San Martiño, nome que xa vimos no nº

13. Outro haxiotopónimo é Santa Cristina, mártir de Tiro, que non só foi cristiá, senón que levaba o nome Christina, derivado hipocorístico de Christus 'o unxido'. Sebrín veu do xenitivo de Severinus (TLC 257), "diminutivo de Severus, muito popular, particularmente na Gália; conhecen-se nada menos que dez santos que o consagraram" (Piel, NP 396). Este lugar foi sen dúbida unha das herdades que se cita arredor do ano 1160 como posesión dos cóengos de Lugo in territorio Taurain ... in Severini et in Vil/ar et in Touram (BCML IX 311). O Souto v. nº 11; probablemente era en 982 a villa que vocitant Sauto, cerca de Bande (TSA 23), que se volve a nomear nun inventario entre 982-990 arrogio que venit de Sauto (TSA 24).

288

NICANDRO ARES VÁZQUEZ

O Vitar de Toirán acabamos de velo citado en 1160. En 1350 e 1368 o Cabido de Lugo afora o casal de Vil/ar de Coyra!Toyra, sub signo de San Salvador de Toyrae/Toyra (DCL * 553, 693). Vilaverde non se deberá interpretar como unha villa de cor viridis 'verde', senón como Villa Virdii, posuída por un home chamado Virdius I Viridius (RL 210). 19. TOLDAOS, San Vicente. Toldaos non é só nome da parroquia, senón que lle veu dado a ésta pala aldea que hai nela, a cal sería propia dun To/etanus e dos seus descendentes. Figura Sanctus Vincentius de To/danos en 1082 e só To/danos en 1050, 1098, 1003 (TSA 4, 131, 166, 203). Menéndez Pida! (OE 92/1) coida que o topónimo Toldaos "indica que los mozárabes aquí venidos procedían de Toledo". Non obstante, contra esta opinión do insigne mestre hai unha proba na tessera hospitalis de Carbedo (Folgoso do Courel, Lugo ), do ano 28 d. C., na que se mencionan uns Castellanei Toletenses, que sen dúbida eran galaicos lucenses ou asturicenses (Cf. Lucensia, Nº 2, 1991, p. 100-102). En todo caso, Toletum sería un topónimo prerromano, como opina Hubschmid (ELH 1 468). Armillán corresponde a Eiromiliani do ano 997 (TSA 6), como suxire M-R. García Alvarez en Compostellanum, XII, p. 584. Tal vez sería composto de Eiro (repetido no TSA 8, S-16), derivado de ager, agri 'agro' (cf. LHP v. agro, ayro, eiro, ero, eyro; DAL 156) e o nome do posuidor Aemiliani 'de Millán', xenitivo de Aemilianus (TLC 139). Díaz Fuentes (TCS 47) coidaba que eiro fose equivalente a eido; pero acepta que "Antón Santamarina me expresa su preferencia por agr(u) (e)miliani". A Eirexe v. nº 2. Quintela foi Quintanella (TSA 6-11, 131, 138, 203), diminutivo de Quintá v. nº 11. Toldaos v. supra. 20. TOUBILLE, Santa María. En docs. de Samas consta aula Sancte Marie Toubelle, a. 1067 (TSA 228); en 1102 Sancta Maria de Taubili (TSA 22); en 1175 unha bula do papa menciona ecc/esiam Sancte Marie de Tobili (TSA 53); en 1195 nunha controversia entre a Igrexa de Lugo e o mosteiro de Samas cítase a igrexa de S. Marie de Toubili (TSA 49; ES XLI 346; NML 180). Piel e

TOPONIMIA DO CONCl:'LLO DI:' LÁNCARA

289

Kremer (HGN 271111) vencellan este topónimo ca xinecónimo visigótico Teodildi, homologado con Teuuilli. Pero o radical de Toubille parece máis afín ó de Toubes en Ourense, o cal é aproximado ó bracarense Tauuis! Taubis, que figura no século VI no Parochia/e Suevum (EH 32). Tamén consta o xentilicio Tavillius (CIL XII 3938 = RL 182).

O Cousiño é un casaría, diminutivo de 'causo', equivalente ó castelán "coso'', sitio cercado onde poden correr os animais, palabra que en opinión de Corominas (DCELC) é mestura de currus e cursus. Mourillón consta como límite: per terminas de Maurilion!Maurilione, aa. 997, 1111, 1020, 1102 (TSA 6, 13, 19, 22). Foi un antropónimo latino Maurilius / Maurilio, -onis (TLC 206), derivado de Maurus 'o mauro, moreno'.

Saa v. nº 4.

21. TRASLISTE, San Xoán. Esta freguesía denominábase ecc/esia Sancti Iohannis de Terdisti (?) no ano 897 (ES XL 388), in Sancto Iohannede Terlisti, a. 1125 (TSAnº 54, p. 162), Ter/iste en 1233 (NML 179), igresia de Sayoane de Tere/iste, a. 1321 (DCL * nº 194), Sant Juan de Trisliste, a. 1478 (DCL nº 1271). Pero a orixe de tales nomes non a vexo, anque parecen persoais bitemáticos en xenitivo, referidos ó posuidor do lugar. Pódese comparar con Liste, aldea de Numide (Tordoia, A Coruña), Aliste en Zamora.

Os Chaos traducen a p/anum 'chan, chao' en plural. A Eirexe v. nº 2. En Palacio parece perdurar o lat. palatium ou o persoal Palatius (LE 364), conservando o -/- intervocálico. Pero Juan J. Moraleja (CN 283298) coida que podería ser nome prerromano ca significado aproximado a "aprisco, corral. .. " e non "residencia real, señorial, episcopal" ... Vimos a cita de Palacios en 1160 (nº 18). De Quintela xa fixen mención nonº 19, con referencia ó nº 11. Tamén Seoane de Arriba, nome do patrón da parroquia, queda visto no nº 6, e o determinante Arriba v. nº l. Para Tadoufe hai que acudir ó xenitivo do antropónimo gótico Theodulfus (HGN 271137; OPNH 283/1313); Todulfus (TSA S-12). En 1125 alúdese a loco predicto Teiadau/fi (TSA 54). En 1350 o Cabido de Lugo afora as súas pertenzas en Sayoane de Trastulfe (DCL * 553). En 1478 o hispo de Lugo afora nuestro casal llamado de Servian [sic, ¿quizá

290

Nl•

fe '•'-'X

T''

•

^

''1

i •"

•U''

Representación dun oficio en Santiago de Arriba

ñ

}l

Volantes de Santiago de Arriba

100

JAIME DELGADO GÓMF.7

A.- LA INTERPRETACIÓN QUE HACE LA AUTORA DEL CONTENIDO ICONOGRÁFICO DEL TÍMPANO DE LA PUERTA SUR DE LA IGLESIA DE SAN NICOLÁS DE PORTOMARÍN QUE ES NECESARIO PRECISARl'l (fig. 1). l.- TRATA DE ESTE TÍMPANO EN LAS PÁGINAS 70 Y 71 Y ÉSTE ES SU TEXTO "Se representa allí un milagro póstumo de San Nicolás registrado en las hagiografías latinas del siglo XI, que alcanzaría una gran difusión desde mediados del siglo XII, con la versión romanceada de Wace y los Jeus y Plays de San Nicolás. El santo de Bari habría resucitado a un judío que había pretendido estafar a un prestamista cristiano. Tras esconder las monedas que le , debía en un cayado ahuecado, el ¡, 11 judío declaró bajo juramento ser l,, insolvente, y fue milagrosamente f castigado por ello muriendo atropellado por una carreta, rompiéndose el cayado y recuperando el Ilustr. 1.- Puerta sur de la iglesia cristiano su dinero. Solventada la de San Nicolás de Portomarín. deuda, el santo se apiadaría del fraudulento, devolviéndole la vida. La representación visual del relato, sin embargo, no podría calificarse de "narrativa". Los distintos episodios no están descritos en términos de acción. Se ha reutilizado el viejo esquema litúrgico de la consagración del templo, con un oficiante central y dos acólitos, y se han resumido las siguientes secuencias del relato en los atributos y las actitudes de los personajes: el santo de Bari con los brazos alzados, ruega por la (2) Está estudiada la iconografía de este tímpano en tres anteriores y amplias publicaciones. Cf. DELGADO GÓMEZ, Jaime, E/ Enigmático Tímpano Sur de San Nicolás de Porromarín, en LVCENSIA Nº 1 (Lugo, 1990); págs. 53~77. CL DEI.CADO GÓMEZ. Jaime. EL ROMÁNICO DE GALICIA, EL ROMÁNICO DE LUGO Y SU PRfJVINCIA, T. 111; La Coruñd, 1999. LA PUERTA SUR DE LA IGLESIA DE PORTOMARÍN, págs. 269-282.

PRECISIONES SOBRE lNTERPRETACJONES ICONOGRÁFICAS

101

salvación del judío tramposo, del mismo modo que los oficiantes contemporáneos levantaban sus brazos a Dios al comienzo del Canon de la Misa para rogar por los difuntos. El judío, situado a la izquierda, y reconocible por su bonete orejera, está prestando falso juramento, con la mano extendiada sobre el libro, engañando al cristiano prestamista, quien, a la derecha del santo, sostiene el cayado roto en el que el falsario había escondido sus monedas".

2.- PRECISIONES ESENCIALES Hasta CUATRO precisiones se deben hacer aquí. Nos demostrarán éstas la absurda interpretación que se hace de esta escena.

a) PRIMERA PRECISIÓN Este hecho milagroso de San Nicolás de Bari es la octava de las doce narraciones referidas a San Nicolás en la celebérrima "La Leyenda Dorada" de SANTIAGO DE LA VORÁGINE< 3l. Y éste es su texto completo: "En cierta ocasión un hombre recibió de un judío, en calidad de préstamo, determinada cantidad de dinero, jurando sobre el altar de San Nicolás, a falta de otros testigos, que tan pronto como pudiera devolvería el préstamo a su prestamista. Mucho tiempo después el judío reclamó al susodicho hombre el dinero que le había prestado, pero éste le aseguró que ya se lo había devuelto años antes. Con este motivo, prestamista y deudor litigaron ante el juez, en cuya presencia el judío requerió al prestatario a que jurase, si se atrevía, que ya le había devuelto el dinero que le prestara". "Tenía el deudor en sus manos una cayada, cual si la precisase que le sirviera de apoyo, en cuyo interior, pues la cayada era hueca, antes de comparecer ante el juez había introducido secretamente una cantidad de dinero mayor que la que le había sido prestada por el judío. Cuando éste le insistió a que jurara, díjole nuestro hombre: -Ten1ne la cayada mientras juro. Tomó la cayada el judío. Juró el otro y dijo: -Juro que es verdad que he devuelto, y con creces, el dinero que este judío me prestó hace años". Pronunciado el juramento, pidió la cayada al judío, y éste, ignorante del truco, se la devolvió". "Feliz y contento, el hábil defradador emprendió su regreso a casa. Yen(3) SANTIAGO DE LA VORÁGÍNE, La Leyenda Dorada Vol. / (Alianza Editorioal, S.A.): Madrid, 2d reimpresión, 1987: págs. 37-43. Este milagro se encuentra hacia la mitad de la segunda colu1nna de la página 41 y en la primera de la 42.

302

JAIME DE/.GADO GÓMEZ

do por el camino sintió repentinamente sueño y se tendió a dunnir en el suelo, a la vera de una encrucijada. Momentos después pasó por encima de él, a toda velocidad, un carro, causándole la muerte. Las ruedas del carro quebraron la cayada y el dinero que contenía quedó desparramado por el suelo. El judío, al enterarse de lo ocurrido, acudió presto al lugar del accidente, advirtió el engaño de que había sido objeto, y, aunque algunos de los presentes decíanle que recobrase su dinero, negóse a ello y dijo: -Cierto que este dinero me pertenece, pero sólo lo tomaré si el hombre que aquí yace muerto vuelve a la vida por intercisión de San Nicolás. Más digo: si este muerto resucita, me haré cristiano". "El muerto resucitó, y el judió cumplió su palabra; se convirtió al cristianismo y se bautizó en nombre de Jesucristo".

Como se ve, bien porque la autora del estudio confundió a los dos protagonistas, bien porque ya estaban confundidos en la fuente de donde sacó los datos, no es el prestamista el cristiano sino el judío. Por tanto el falsario es el cristiano. El judío engañado, no sólo no aceptó el dinero que le pertenecía sino que prometió convertirse al cristianismo si San Nicolás resucitaba al falsario muerto. Hecho éste que, según la "Leyenda Dorada", el Santo realizó ...

b) SEGUNDA PRECISIÓN (fig. 2) El obispo de esta escena, sin duda San Nicolás, está celebrando una solemnísima Misa que, litúrgicamente, llamamos de Pontifical. Lo confirma la dalmática diaconal que viste debajo de la casulla. Dalmática de la que nadie jamás habló al estudiar esta escena. Una celebración eucarística muy semejante a ésta de Portomarín es Ja que está esculpida en un capitel del arco triunfal de la iglesia románica de San Esteban de Lousadela (Sarria), muy cercana a Portomarí11.

1.- Introducción

O territorio que hoxe abrangue o concello de Lalín, na antigüidade a terra de Deza, asistiu ó nacemento e morte de moitas destas liñaxes fidalgas, e ó crecemento doutras. Deza foi, realmente, terra de fidalgos, de pazos e pausas, pero tamén unha terra que, aínda que ocupa o centro de Galicia, tiña dificultades de comunicación, de climatoloxía e, porque non, as trabas comúns na época, de señores foreiros, de tributos abusivos e do emprego dunhas técnicas agrícolas aínda remanentes do tempo dos nosos devanceiros castrexos. ( 1)

Documentilción, furrnud.:i por copias de instrun1entos públicos, facilitada c1mablemente ó .:iutor por don Manuel de Castro Pájaro, gran dficionado ós ten1as históricos, recenten1e-111e finado.

ACllFGA.MENTO DOCUlvtENTAL Á CASA DOS MOUUt: Dr: HAUUIO

329

Unha das liñaxes que foron sobrevivindo ó longo dos séculos, pero sen acadar unha relevancia especial, asentara a finais do século XVI na freguesía de San Xoán de Anzo, procedente das terras situadas na aba do monte Carrio. Trátase dos Maure, apelido que se perpetuou durante cincocentos anos na súa descendencia'", e que obtivo recoñecemento da súa fidalguía a comezos do XVII. Neste artigo tentaremos ofrecer unha visión panorámica da súa pequena historia ata o século XIX, a través da información extraída de instrumentos conservados no naso arquivo particular, como son os testamentos ou dotes, que nos ofrecen outra perspectiva quizais máis interesante sobre a vida cotiá da familia que unha simple enumeración de datas de nacemento, matrimonio ou defunció11r 3 i.

11.- As orixes É necesario, en pri1neiro lugar, situarnos brevemente na liñaxe dos Maure, tan estendidos nas terras de Deza e nas próximas de Chantada, e relacionados en séculas antigos. É coi\ecida a historia ou lenda, xa recollida por Vázquez Seijas sobre o asentamento desta estirpe na vila chantadina''': Según unos interesantes datos insertos en el Progran1a de fiestas de Chantada del año 1958 por D. Avelino Seijas Vázquez, culto fiscal comarcal en esta villa: "en la segunda mitad del siglo VIV 1-· 1, llegó Fernán de Maure, a las tierras de Chantada buscando la protección del turbulento caballero Vasco Gómez das Seixas, para an1pararse tras la vieja torre de los Maures, contra las malquerencias de D. Juan García Manrique, arzobispo de Compostela y canciller 1nayor de estos reinos, que le había tomado y hecho demoler su prinütivo solar, el castillo llamado del Rey Moro, en las co1narcas de Deza."

Sobre o particular, xa se formulara a hipótese sobre a posible existencia dunha base real nos feitos reflectidos no relato, dado que nos termos de Anzo se atopa o lugar de Porta Reimoire, ou Portoreimouro, curiosa coincidencia co citado castelo do "Rey Moro"'"'· Recentes (2) (J lungu du séculu XVII e comczos do scguintc Ílguralo.'\Íds, bast>dndosl:' prinLipalmente nds datas dos difert>ntes fl'itos qul' mc11-cc1n d vidd Lll' cc1dc1 ]JL'rsot>iro, aínda que de grande interés, non nos pode achegdr d riqtH'/....:.. . '. •••.. ••-·· "J., .

..\

.·

\

.

~ .:_··~.-~. ·,~.. , .· >f, . • .. -:"=-

•

1

-~ ·..1 , "'i. \'.':f.'"'

\·

q;·;·# -

.. ;:::,;·,.· ,· ~ --·" .·-ár.¡..~ ,,·

.... "

,/

. ' ·. ···.

. ..

.

Fig. l. Imaxe xerul de San Xoán de Anzo (SIXPAC)

Gómez de Maure enlazara por matrimonio con Inés Rodríguez de Albán, que semella ser de fidalga familia, quizais emparentada cos Brandariz, donas da torre que noutro tempo existira en San Pedro da Baíña. Como filias da parella coñecemos ós citados Jácome de Moure, veciño de San Miguel de Goiás, e a Pedro de Moure, que segue a liña de Anzo, peticionarios ámbolos dous no 1609 para que se lles recoñeza a súa fidalguía, condición que, como xa vimos, foi discutida noutras

ocasións.

IV.- Pedro de Moure Declara que é "hijodalgo notorio y en tal posesión he estado y lo an estado mi padre y abuelos y los demás sus anteqesores", e senda asentado nos padróns de servicio dos peiteiros pide "me borren y tilden del dicho padrón y no se cobre de mi guardandome previlegio y defendiendome y anparandome como a los demás yxosdalgo y mis anteso-

ACllEGAMENTO DOCUMENTAL Á CASA DOS MOURE DE BARRIO

333

res [sic] /o an estado en consentimiento del señor Conde de Lemas", engadindo, en alusión directa ós seus posibles que "agora a los pobres como a mi se me aga vejm;ión y manifiesto agravio por tan poco ynterés". Estes empadroamentos e consecuentes pedimentos de que lles manteñan a súa condición continuarán na vida do seu filio. O 27 de febreiro de 1605, ante o escribán Francisco López, e no lugar de Colmar, en Santa María de Noceda, Gonzalo Taboada e Ulloa, descendente de nobre estirpe e dono de grandes bens na terra de Deza(l'l, afora a Pedro de Moure e á súa muller María de Remil, veciños de San Xoán de Anzo, o casal de Barreo, no que adoitaba vivir Pedro Rodríguez, situado no lugar e aldea de Barrio. Ternos aquí, por tanto, outro dos xérmolos da liñaxe dos Maure na freguesía de Anzo. Entre varias herdades, o citado casal incluía "la casa nueba que se dize do Fontao [. .. ] llebantada y corregida con su cobertii;:o de madera y colmo". Como renda anual quedan estipuladas dúas anegas de centeo e un par de galiñas cebadas. Pedro outorga testamento o 10 de decembro de 1641 ante o escribán Lope Sánchez de Ulloa, e nel ordena ser soterrado dentro da igrexa de Anzo, "donde está sepultado mi padre Gómez de Moyre". Pola súa ánima, vintedúas misas cantadas e rezadas o día do seu enterro ou ó seguinte, oito misas dentro do mosteiro de San Francisco e catro máis na capela maior da igrexa de Santiago.

Tamén remite p"'quenas mandas de gran ós santuarios e igrexas de Nosa Señora do Corpiñd 12 ', Nosa Señora "del Crucero"l 13 > e San Xoán deAnzo. Pedro de Maure casou en dúas ocasións, a primeira con María de Remil (ou do Fondo), da que naceron tres tillos, Ambrosio, Margari(11)

Gonzalo Taboada e Ulloa, dono do antigan1ente chamado "palacio de Golmar", en Santa María de Noceda, era un dos 111áis poderosos señores de co1nezos do século XVII na antiga terra de Deza. Descendente da nobre liñaxe dos Taboada, filio de Alonso Núñez de Taboada, dono da casa de Bendoiro de Abaixo, e marido de Dominga Fernández de Deza, filia do rico crego Pedro Fernández de Deza, patrón e restaurador da capela de Nosa Señora da Cervaña, Gonzalo exerceu como escribán real, titulándose escudeiro e adquirindo múltiples propiedades ó longo da súa vida, pagando a maior parte delas "en doblones de oro bermejo". O seu monumento funerario aínda se pode ver no interior da igrexa parroquial de Santa María de Noceda, na capela que el fundou no 1620. (12) En Santa Baia de Losón. Importante santuario de advocación mariana, repetidan1ente estudiado en múltiples ocasiones, desde comezos do século XX, como SALGADO TOIMIL, Ran1ón: Santuarios gallegos: el Corpiño. Lugo, Palacios, 1929. Unha das novas publicacións, por exemplo, é de autoría do actual cura párroco DONSIÓN PEÑA, José: Nasa Señora de O Corpiño. Hisroria y leyenda. Lalín, 2000. (13) Lugar pertencente á 1nesma parroquia de San Xoán de Anzo onde se atopa o santuario dedicado á Virxe das Mercedes, cunha devoción moi estendida e moi relacionada co Corpiño.

334

CÉSAR GÓMEZ BUXÁN

da, casada con Pedro da Torre, e Inés, muller dun Núñez, de nome Rodrigo ou Antonio' 14 '. De segundas nupcias casara con María de Mato, procreando "cinco hixos e hixas", tal e como declara no testamento, sen dar o nome deles, aínda que coñecemos un chamado Andrés. Como mellorado, o seu filio Ambrosio, no tercio e "remanesciente" de quinto, coa condición e pensión de unha misa anual que os seus descendentes deberían mandar dicir polo día de San Xoán na parroquial deAnzo.

V.- Ambrosio de Moure, primeiro deste nome Como dixemos, mellorado polo seu pai no testamento, e sucesor, por tanto, nas casas de Barrio, coa citada pensión dunha misa anual, e coa condición posta polo seu pai de que sexan "empartibles e henaxanables, sino que sienpre anden juntos e yncorporados en el dicho mi yxo y en su yxo mayor preferido sienpre el barón a la enbra". É dicir, que non se poidan "bender, trocar ni concanbear ni en ninguna enaxenar''. Como os seus antepasados, tivo problemas co recoñecemento da súa fidalguía, polo que pide que se lle garden as prerrogativas que antigamente tiñan os seus devanceiros, xa que "no lo acen los vecinos de dicha felegresía, antes me reparten dineros para los vestidos, guardas y /lieva de soldados de pila y me conpelen a que los busque como si fuera igual con los labradores sin me querer guardar ninguna de las livertades que se guardan a los ixosda/go''. Obtén o que pide, con auto do capitán da !erra de Deza Diego Arias Somoza e Ulloa, de data 16 de outubro de 1647, pero aínda se suceden os pedimentos sobre o particular, polo que a xustiza dezá ten que volver ordenar que se lle manteñan os privilexios inherentes á súa condición de fidalgo, alomenos o 14 de xuño de 1660, o 4 de febreiro de 1661 e outra vez o 20 de xuño de 1663. Ambrosio casou con Inés da Torre, e deles naceu Pedro de Moure, sucesor nos bens de Barrio.

VI.- Pedro de Moure O 4 de maio do 1676, ante o fedatario Domingo Taboada, os seus pais, Ambrosio e Inés, outorgaronlle mellora de tercio e remanente de quinto "por el mucho amor y afir;ión" que teñen ó seu filio, que vive na súa compaña, "y por serles ami/de, muy ovediente y acudir/es a sus ocasiones". (14) Destes naceu Alonso Núfi.ez, casado con María de Ribas.

ACHEGAMENTO DOCUMENTAL Á CASA DOS MOURE DE BARRIO

335

Casou con Lucía Carballa e dela tivo varios fillos, entre eles Andrés e María de Moure, ós que se lle outorgou escritura para efectuar os esponsais con outros dous irmáns, Juana e Bartolomé de Villar, respectivamente, fillos de Alonso de Villar e Isabel García, veciños de Santo Estevo de Barcia. A data, o 13 de xaneiro de 1694, ante o escribán Agustín Rodríguez Taboada< 151. Os dous noivos, como é natural, recibiron a mellara de tercio e quinto dos seus respectivos proxenitores. As noivas, reciben semellante dote: vestidas cada una de dous vestidos "conforme a su calidad", dous bois de valor de douscentos reais, catro vacas ( dúas preñadas e dúas paridas), vintecatro roxelos de cabras e ovellas, vintecatro tegas de pan e "mijo", nove ferrados de pan de renda, un carro ferrado, unha caldeira de cobre de peso de dezaseis libras, un vaso de prata de tres pesos, un pichel de estaño de azume, dúas camas de roupa "a uso de labradores", unha hucha de porte de doce anegas, e ademais, Juana de Villar recibe "dos almo/los buenos" . Outra das filias de Pedro e Lucía foi Esteva de Moure, que casou con Juan Gómez, habitando no lugar de Chares, en Santiago de Cercio, sendo dotado o matrimonio ante Andrés Salgado Froiz o 18 de xullo de 1706. Se lle ofreceran os bens seguintes: dous vestidos, trinta e seis reais vellón para a/axes de casa, un carro ferrado, tres reais de a oito de peso para un vaso de prata, un pichel de estaño de porte de catro cuartillos, dous bois de valor de vinte ducados, catro vacas (unha delas preñada), sesenta e dous ferrados de pan, dúas camas de roupa, dúas ducias de roxelos ae cabras e ovellas, unha caldeira de valor de vintecinco reais, unha hucha de porte de dez anegas e, finalmente, doce ferrados de centeo de renda anual sobre o lugar e casa de Barrio, onde vivían.

VII.- Andrés de Moure Como dixemos, me llorado no tercio e quinto o 13 de xaneiro do 1694, sinalada especificamente a mellara no lugar e casas de Barrio, onde vivían tanto el como os seus pais, co fin de casar con Juana de Villar. Os dos cónxuxes outorgaron testamento o 31 de maio posiblemente do ano 1741' 171 ante testemuñas, e ne! ordenan, como os seus ascendenOs casan1entos a troco constitúen unha importante estratexia social de loita contra o minifundio. Consistía basican1ente nun in(ercambio de herdanzas, pois ó casar os irmáns os bens que doutro xeito levarían, ben como lexítimo ou como dote, quedaban na casa petrucial. (16) O dote matrimonial é outra estratexia ainplamente empregada contra a fragmentación das herdanzas. Sobre este tema GÓMEZ BUXÁN, C : "O dote matrimonial. Economía e sociedade en Deza durante os séculos XVI a XIX". Poncenova, nº. 9, 2004 [pp. 93-129]. ( 17) Roturas no documento impiden a lectura exacta do ano. (IS)

336

CÉSAR GÓMEZ BUXÁN

tes, ser soterrados dentro da igrexa de Anzo, e que se lle digan nos tres actos de enterro, honras de medio e cabodano trinta e seis misas. Foron pais de tres tillos, Ambrosio, que segue a liña de Barrio, María de Maure, casada con Sebastián Douteiro, e Apalonia de Maure, muller de Alonso Rodríguez, todos veciños da mesma freguesía de Anzo. María e Ambrosio casaron a traca, dotados estes matrimonios o 29 de maio de 1729 ante Andrés González. Da outra banda o sobredito Sebastián de Outeiro e a súa irmá Josefa de Outeiro, tillos de Andrés Douteiro e de Benita de Palmou, veciños tamén de Anzo, do lugar homónimo de Outeiro. Os noivos, mellorados, e ás noivas o seguinte dote: catro ferrados de centeo de renda anual, dous bois de valor de dezaseis ducados, dúas vacas (unha preñada e mara sinxela), ducia e media de cabras e ovellas, cama e media de roupa "cumplida a usanza de labrador", un pichel de estaño de porte de azume, un vaso de prata de valor de vinte reais, vintecatro ferrados de pan e "mixo"( 1s1 asemade, un carro lampo, unha caldeira de ferro ou vinte reais para ela, unha hucha de porte de seis anegas, un touciño e un unto, corenta reais de vellón para a/axes de casa. Apolonia de Maure tamén foi dotada, neste caso polo seu pai e irmán, o 17 de xaneiro de 1733 para casar co devandito Alonso Rodríguez, filio de Domingo Rodríguez e María Taboada (xa defuntos), veciño do mesmo lugar de Barrio, en Anzo. A dotación detallada é a seguinte: vestida de dous vestidos, un de garda e outro de cada día, unha cama de roupa "cumplida, todo a usanza de labrador", unha ducia de cabras e ovellas, unha vaca preñada e cincuenta e cinco reais para outra, doce ducados como contribución para dous bois, un carro lampo, doce ferrados de pan e "mixo" asemade, unha hucha de porte de sete anegas, un touciño e un unto, e ademais varias fincas, nas que se inclúe unha quenda para moer no muíño novo do Preguntoiro, que é un día de cada doce, coa súa noite.

VIII.- Ambrosio de Moure, segundo do nome Mellorado, como dixemos, no tercio e quinto "para que del sean vienes y l/iebe los que cupiere en dicha mexora perpetuamente y admas de su lexitima que de derecho le tocare", todo coa condición habitual de que "les aya de ser ovediente como asta aquí y vivir en su casas y (18)

Non se trata do actual 1nillo, senón do antigo "millo miúdo", tnaínzo ou paínzo, co1nezando a ser substituído a finais do século XVII no seu cultivo e no nome polo "mixo grueso'', que, Introducido, neses tempos pasará a constltuírse nun ele1nento clave na alirnentación anin1al e incluso humana.

ACH/::'(_;AMENTU DOCUMEN /'ALÁ CASA DOS MOURE DE BARRIO

337

.§g).,,,,r~¡¡¡~~"'"

y •~,y,¡t.•aue'fja.,

,, ' SEL'f!;O~'SE~'V~D:J' J;ÚSCIE~.r ~:f'vS. S:ÉkEt.:iT ,•\. Y IH13 f..MfU\.,:.,. EDIS '',; ,~e"' "'"......"'~-. SET~ '' ,.___ ,,;~~ . . :'Lf ""' ~L.< l:.'.~ ·• . •. ENT.~S-Na'VE'.'JTA Y OCH0 ' .

' .~.

'\

'·' r< .(;"..\.'.)ll, ·a ~

"...o

"'o= :t:

:.:

.~

SOBRE EL PIRAGÜISMO LUCENSE

345

Pioneros Al entrar en este selecto grupo de deportistas, pude conocer a otros que ya no remaban, pero que me transmitieron muchos conocimientos y mucho oficio, del que luego nos valimos. Citaré algunos de ellos: Muxo, Lulo, Márquez, Abel, Moreira, Ulises, Balboa, Joaquín Caridad, el ilustrado del grupo, Eladio, su hermano Manolo "Chita", Gerardo y José Pérez "el americano", Antonio Casas, Pepe Celeiro. Este último sería el primer presidente de la Federación Gallega de Piragüismo y, a su fallecimiento, lo sustituiría Jacinto Regueira Alonso, ferrolano, afincado en nuestra ciudad. Pido disculpas nuevamente por los que han quedado sin nombrar, y me he comprometido a completar este pequeño relato con otro que será más exhaustivo, en el que seguiré pidiendo disculpas, porque este deporte tiene tanta historia, tantos campeones, tantos hechos relevantes, e incluso anécdotas divertidas, que sería muy difícil no dejar algo en el tintero.

Serafín Caridad y Jacinto Regueira El tándem formado por estas dos personas (el primero, entrenador y alma del equipo y el segundo, directivo y gran organizador) consiguen formar un grupo de palistas entre veteranos y jóvenes que empiezan a cosechar triunfos para el piragüismo lucense, triunfos que permitirían a Lugo ser reconocida como una potencia piragüística de primer orden.

Primeros éxitos A princ1p1os de los sesenta, los resultados de los palistas lucenses estaban en consonancia con los medios de que disponían: vestuarios, un prado y una berza donde colgar la ropa; una caseta del Club Fluvial para guardar las palas y un muro del mismo club para arrimar los esqueletos de las embarcaciones. Cuando sólo faltaban quince días para la primera competición de la temporada -que solía ser el día de Corpus- con mucha ilusión, se reparaban y hacían navegar a pesar de los pesares. A aquellos piragüistas les faltaba de todo, menos ilusión y coraje. Corría el año 1966 cuando ya los medios habían mejorado un poquito; así también los resultados, y ya en el descenso del Sella una pareja lucense consigue un 6º puesto absoluto, y un subcampeonato de España júnior en SOOm K-2 en los campeonatos celebrados en el lago de Bañolas (Gerona). También este año, por primera vez, un piragüista

Piragüistas representativos de Lugo: Misioné, Chilares, Paco Vázquez, Valledor y otros

Práctica de piragüismo en el río Miño

SOBRE EL PIRACÜISMO LUCENSE

347

lucense consigue ser internacional, al ser seleccionado para representar a España en las pruebas de velocidad de Ribadesella.

Apartir de 1967, los éxitos se encadenan. Se consiguen los primeros campeonatos de España en K-1, en las distancias de 500 y 1.000 m.,

se vence en la Copa Miño (la competición mas importante de carácter nacional que se celebra en nuestra ciudad), también este año dos

piragüistas lucenses participan en los campeonatos de Europa Húnior en Suecia y sénior en Alemania). Estos piragüistas son Ángel Villar, "Chilares", que participa en las dos competiciones y Pedro Cuesta que participa en el campeonato de Europa sénior.

También es en este año cuando empieza a despuntar el que a la postre sería el mejor piragüista lucense de todos los tiempos; me refiero a Luís Gregorio Ramos Misioné.

Edad de oro del piragüismo lucense

Es, en mi opinión, la comprendida entre los años 1967-1985; aunque

esta etapa no se hubiese dado si no fuese por aquellos pioneros Ahora

he de hacer una mención especial a Pepe Celeiro, primer presidente de la Federación Gallega de Piragüismo, porque gracias a su empeño cuajo este deporte en Lugo.

En estos años los piragüistas lucenses consiguen más de 150 títulos

nacionales en K-1, K-2 yK-4, yen todas las distancias. Los piragüistas lucenses de esta época tenían fama de ser capaces de vencer tanto en las

cornpeticiones de pista como en los descensos y travesías. Así en este

periodo, ademas de conseguir los más de 150 campeonatos de España

en pista, cinco palistas lucenses se alzan como vencedores del Sella.

El primer gallego en ganar este descenso (el más importante del

mundo en esta modalidad) es Pedro Guesta haciendo pareja con José Perurena (palista madrileño). Fueron vencedores también José Fernandez Marzan, haciendo pareja con Alberto Campos, ylos últimos

gallegos vencedores fueron Misioné yChilares en el año 1985 También se participa en esta época en varios campeonatos del mundo yen cinco

olimpiadas, y Luis Gregorio Ramos Misioné, medallista olímpico v campeón del mundo, es designado como mejor deportista español Clubes

No me gustaría terminar este pequeño relato tie mi paso por este deporte, s,n hablar de los elubes lucenses. lugares que algunos consideramos como nuestra propia casa.

b^uos

148

ANGEL VJLLAR, CHJLARES

En primer lugar tendré que mencionar, como no puede ser de otra manera, al Club Fluvial que fue donde germinó aquella semilla tan bien plantada por Pepe Celeiro y algunos otros y cuidada con esmero por Serafín Caridad Arias. Creo firmemente que el club está en deuda con estas dos personas y muchas veces pienso cómo pueden haber sido tan olvidados. A pesar de este reproche, el Club Fluvial ha sido y es el club lucense de referencia. Es el primer club gallego en conseguir un campeón de España, el primero con un piragüista olímpico y sería interminable la lista de éxitos de su sección de piragüismo. También otros clubs lucenses dieron éxitos importantes a nuestra ciudad y no sería justo obviarlos: el Club Aneares con José Antonio Lorenzana, Pepe Villamiel y los hermanos Campos como figuras más destacada; el Club Adunado, vivero de muchos campeones (uno de ellos Paco Vázquez), el Club Brétema, al que dedicó muchas horas José Morado Abelleira, y en el que Tito Valledor y Miguel Blanco fueron dos de sus más fuertes pilares; la Escuela Lucense de Piragüismo con los hermanos Meilán (Marcos y Víctor), y el club Ciudad de Lugo. Hoy en día, sólo el Club Fluvial tiene capacidad (por el respaldo de una sólida sociedad) para hacer frente a las exigencias que entraña una temporada cargada de competiciones, con los gastos que conlleva, y también de proveer de un material caria vez más caro. Además es el único que puede ofrecer unas instalaciones que ya querrían haber tenido los que 50 años atrás empezaron a defender los colores de este club. En estos momentos es en el Club Fluvial donde están saliendo los nuevos valores (Tania Fernández, Christian Isaac Toro, Marcos González) que esperemos sean el relevo de aquellos que en su día dejaron tan alto el pabellón lucense allá donde se presentaron.

SERVIZO DE PUBLICACIÓNS DA DEPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

Por MARÍA TEIJEIRO GORGOSO A Deputación< 11 Provincial de Lugo instalouse por primeira vez (na Sala Prioral do Convento dos Dominicos, da Praza de Santo Domingo) o día 11 de novembro de 1835. Entre as diversas actividades ó longo destes 174 anos non foi certamente a menos importante a que se retire ós servizos gráficos e de publicacións. tema ó que se dedica este comentario.

Non cabe dúbida de que en toda tarefa de goberno e xestión é fundamental a comunicación cos gobernados, tanto para transmitir informacións administrativas como para o fomento da cultura e da ilustración dos individuos. Con esa finalidade elabóranse publicacións de diversos tipos e xorden departamentos para coordinalas. A Depuración Provincial de Lugo será en 1982 cando poña en marcha un Servizo de Publicacións deseñado para promover e dar a coñecer as tradicións lucenses e para informar das súas actuacións durante a xestión. Toda esta maquinaria foise poñendo pouco a pouco en funcionamento, apoiada nunha imprenta provincial que vai adquirindo relevancia co paso dos anos. Ó longo destas liñas tentaremos facer un repaso, a modo de panorámica, pala posta en marcha da que é a maior institución editorial da provincia e palas publicacións máis representativas da mesma. A (1) A Deputación Provincial ten como función prin1ordial colaborar na xestión municipal dos concellos. Existe en todas as provincias, a non ser aquelas que se corresponden cunha comunidade autónoma uniprovincial, as provincias vascas e as insulares.

CATÁLOGOS DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Dentro das publicacións da Deputación Provincial de Lugo cabe destacar, por mérito propio, a edición de catálogos de exposicións, fondos, depósitos, etc. De gran parte deles pódese dicir que son, en sí mesmos, verdadeiras obras de arte. Ó longo do último curso podemos destacar os seguintes títulos: - Xoán Vila. Pasmadiños e calados furaseves - Gloria Fernández. 1945-1996 - Gloria e refuxo no mar da arte - Angel González Doreste - Cartafol do Museo (Provincial) - Rexistros Abertos. Museo Provincial - Xoán Guerreiro. Aluguer de soños - Celso Domado. Retrospectiva. Arredor do debuxo - Ourivería devocional. Xoias tradicionais do Museo Provincial de Lugo 1 - Ourivería Civil. Xoias tradicionais do Museo Provincial de Lugo 2

Colección Ronsel (catálogos comúns) -

Nº 1 Zalo. O río da vida Nº 2 García Gesto. Out Side Nº 3 José María Lugilde. Visións en conflito Nº 4 Diego Casado. A poética do baleiro Nº 5 Antón Goyanes Nº 6 Monteserín Nº 7 Paula Salinas Nº 9 Estefanía Novo. A casa de Heno Nº 10 Bernardo Tejada. Os Santos.Trece epígonos Nº 12 lván Prieto Nº 20 Hixinio Flores. Inquedanzas

Sl::.RVJZO DE PUBLJCACfÓNS Di\ DEPUT!\CIÚN PROVJNCJAL Dl::.. LUGO

351

diversidade de edicións, un gran número de autores e temáticas, unido a un organigrama consolidado converten ó Servizo de Publicacións da Deputación nun referente editorial e nun modelo do cal tomar nota.

Boletín Provincial O punto de partida de todo este operativo é o Boletín Oficial da Provincia de Lugo, o cal aparece mesmo antes da instalación da Deputación. Segundo Fernández Pulpeiro''' data do 4 de maio de 1834, aínda que na súa cabeceira figuraba o 4 de abril. Nun primeiro momento saía dúas veces por semana pero a partir de comezos do s. XX pasará a ser unha publicación diaria (a excepción do domingo). Nas súas orixes o Boletín tiña certa similitude cun xornal, xa que ademais de recoller a información da administración incluía información xeral e local. Se tentamos facer a árbore xenealóxica do BOP podemos dicir que o seu pai é o Boletín Oficial de Galicia (setembro de 1833) e que o seu avó nace a comezos do s. XIX na Coruña e chámase La Gaceta Instructiva de la Junta Superior de Galicia, do cal tomará a súa estrutura inicial. A pesar do parecido cun xornal cómpre sinalar que non é o primeiro caso de "prensa" escrita; en 1800 xa aparecera en Santiago de Compostela o Cantón Compostelano, e no caso de Lugo en 1812 publicábase o Diario de Operaciones del Ejército Español. O Boletín Oficial da Provincia de Lugo será o primeiro en aparecer en Galicia. No seu primeiro número déixase clara a súa función como "órgano de comunicación e ilustración de los pueblos", para cumprir este obxectivo o BOP líase á saída da misa, cunha multa de dez ducados en casü"de non facelo. En definitiva, tratábase de chegar e informar ó maior número de persoas, e o mellar xeito de facelo era no lugar en que se reunían cada semana. Se ben hoxe en día non se transmite do mesmo xeito, si que conserva a mesma misión: informar á poboación das actuacións e das novas máis relevantes da Deputación Provincial e dos concellos que a integran; o BOP é un documento de referencia para todas aquelas persoas que soliciten unha licenza, que opten a unha bolsa, a un posto na administración ou que busquen estar ó día nas novas deste órgano.

Revista Lucus (1958-2002) Do mesmo xeito que o BOP, a Revista Lucus pénsase como un xeito de informará poboación da provincia, nas súas páxinas atopamos unha (2)

ln1prent.:i provincial, p.4

3'.12

MARiA TFTJFlRO GORGOSO

gran variedade de temas que van desde a información administrativa da Deputación (os presupostos, as novas corporacións, as actuacións e obras levadas a cabo ... ), ata recompilacións de novas de prensa ou das publicacións da imprenta. Ademais de todo isto, tamén hai un espazo destinado para a promoción da cultura e das tradicións. Atopamos reportaxes que analizan o patrimonio provincial, tanto natural como arquitectónico, sen deixar de lado festividades senlleiras da provincia. Nos seus inicios, 1958-1978, a revista publicábase cada ano con tres números, a partir 1985 pasará a ser unha publicación bianual cun só número ata que deixe de publicarse no ano 2002. Na última etapa os comidos da revista vense reforzados coa publicación dun suplemento que repasa os aspectos máis salientables dun concello da provincia de Lugo. Os seus destinatarios son os subscritores e os centros de ensinanza, agrupacións culturais, centros galegas e calquera institución vinculada a actividades académicas ou culturais. Non é unha revista pensada para adquirir nun quiosco pero si que se concibe como unha boa maneira de chegar a un gran número de público, ás persoas que se interesan pala promoción da cultura e das tradicións e que teñen unha clara vocación de difusión da mesma.

Servizo de Publicacións A partir dun feito anecdótico como é un pasto na Feira Exposición da Deputación Provincial comezarase a falar do Servizo de Publicacións. Neste intre, outubro de 1982, os libros realizados na súa totalidade na imprenta provincial eran escasos pero tiveron unha repercusión importante, este feito vai ser o que provoque un progresivo pulo ás edicións propias do Servizo de Publicacións. A integración do incipiente servizo na Sección de Cultura e Comunicación e a creación dun Grupo de traballo de Publicacións no Consello de Cultura converteranse nun impulso decisivo para as publicacións'"· Libros, folletos, carteis, revistas ... son os froitos dunha planificación editorial que abarca toda a provincia de Lugo. Dos 51.500 exemplares de 1984 pasouse ós case 500.000 en 1989, o que ocasionou un aumento proporcional do presuposto, pasando dos 3 millóns de pesetas ós case 100 millóns de 1990; esta progresión segue, ano tras ano, ata o presente multiplicándose as edicións e con elas os presupostos. (3)

Hoxe o ServiLo de Publicación cscJ integr,1do df'ntro da Vir:epresidf'ncia prin1eira da Deputdción.

SERVIZO DE PUBLICAf;lÓNS DA DFPUTAClÓN PROVlNClAl. DE LUGO

1S1

Do mesmo xeito, o aumento da demanda de obras repercutiu nunha mellora da distribución: por unha banda, encargada a empresas como Souto ou Xebre, e pola outra, unha distribución propia do Servizo para entregar a revista Lucus. A súa vez, o gran número de traballos propiciou o desenvolvemento das artes gráficas da provincia e a modernización da imprenta provincial. Pouco a pouco, o Servizo de Publicacións da Deputación converteuse no que hoxe en día é, o maior organismo editorial da provincia, un punto de referencia para todos os escritores, estudosos e organizacións da provincia, e incluso de fóra dela, que busquen difundir os seus coñecementos, as súas inquedanzas ...

Tipos de edicións Se algo define ó Servizo de Publicacións da Deputación é a diversidade de textos publicados, tanto pola súa temática como polo seu formato ou autoría. Segundo a temática atopamos documentos oficiais como son os presupostos ou os regulamentos, a carón de novelas, boletíns, albumes, revistas, programas de festas, catálogos ... En canto ó formato ternos tanto carteis de festividades como folletos de cursos ou axendas escolares. Pero o núcleo central fórmano libros -de maior ou menor volume, mesmo de gran formato-, que destacan unha vez máis pola variedade de temas: a toponimia conversa co Mariscal Pardo de Cela, a arquitectura saúda a Navia Nai, a filosofía achégase á festa da troita, o ferrocarril visita os pazos e os señoríos, os curandeiros, o xornalismo, as a bellas, os cantos, os escudos ... mestúranse para xerar un amplo abano de edicións. O propósito é ilustrará poboación e para iso, nada mellor que abarcar o maior número de disciplinas posibles, escritas coas mans máis diferentes para que as vexan os olios das máis variadas cores. Mención especial merecen os catálogos que a Deputación edita para a súa rede de museos, moitos deles son verdadeiras xoias de arte gráfica: cunha excepcional impresión, ilustración e encadernación. Se nos referimos á autoría podemos diferenciar tres bloques: a Deputación, outras entidades e os libros de autor. A Deputación como "autora" publica fundamentalmente os presupostos ordinarios de ingresos e gastos, diversos regulamentos, censos electorais, programas, boletíns, a revista Lucus ou O gaiteiro de Lugo, entre outras. Outras entidades como Sálvora, El Progreso, Fonmiñá, o CPI Castroverde, FEGAMP, os servizos técnicos do concello de O Valadouro, a Asociación de Hostelería de Lugo, a X unta de Galicia ... empregan o

J

l!ll'l 1·~ 10' Pl«l'v!M 11\l

L

t:

G

O

Sf.RVICJO DE PUBLICACIÓNS SERVICIO DE PUBUCACIONl!S

'

DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO PUBLICACIONES

•

~

.

~·~