lliwpaq revistanchis

Mosoq sumaq “Noqanchis” waynasipaskunata reqsiy!

Nivardo Carrilloq rimasqanta ñawincharqusunchis

Kuska rayminchiskunapi q’ochurikusunchis!

AVRIL

QOLQEMANTA ACHALAKUNA Mosqhoyninchis sut’iman tukuchiq Katherine Rondón Torrespa 999 QOLQEMANTA RUWASQA ACHALAKUNA E-mailnin: [email protected] Waqyakunapaq: 991752020 teléfono yupaypi

tanchis lliwpaq revis

S I N H A C Q NO

KAY REVISTA RUWAQKUNAQ QELQAN

Ruwaqkuna:

Qelqa tupachiq Jorge Alejandro Vargas Prado Llank’aqkuna Hilda Cañari Loaiza Juan Galiano Román Luis Nieto Degregori Nico Marreros Ana Quispe Quispe César Alberto Venero Torres Willakuykuna maskaq, tapukuq Marco Anatoni Vega Cuba Qelqaqkuna Marco Anatoni Vega Cuba Ana Quispe Quispe Ch’uyanchaqkuna Hilda Cañari Loaiza Juan Galiano Román Gina Maldonado Gómez Seq’ekuna, qelqakuna tupachiq Nico Marreros

Fotografía mashkaqkuna, horqoqkuna Marco Anatoni Vega Cuba Percy Hurtado Santillán César Alberto Venero Torres Revistaq hawan foto horqoq Einar Jiménez Troncoso

Noqanchis anchatapuni takiyta, tusuyta, q’ochurikuyta munanchis, sonqonchismi, kawsayninchismi sumaq serpentinawan mayt’uykusqa kashan, misturaschataqmi niraq-niraq colorchantin lloqsiykamushan, pukllay munaq hinaraq. Kay iskay kaq yupaywan tupusqa revista Noqanchismi kay kusikuywan kuska puririyta yapamanta munashan, Noqanchispaqpas, mosoq raymichakuymi. Junio killapin qati-qatilla ashkha raymikuna chayamuwarqanchis. Qoyllur Rit’i taytachanchisman puririyninchis, chiriuchu mikhukunanchis, Corpus Christipi mamachanchiskunawan, taytachanchiskunawan kuska purirqanchis, tusuyukurqanchis, ukyayukurqanchis Qosqo llaqtanchispa wata hunt’akusqanta yuyarispa, sonqonchistaqmi llanllarirqan Inti raymita qhawarispa. Julio killapipas Qosqonchisqa k’achalasqallataqmi kasharqan. Qosqontinpi niraq-niraq raymikuna, takiy, tusuy karqan, Machupikchuq pachak wata hunt’akusqantan yuyarispanchis, pachak wata qhepañan tukuy teqsimuyu mana imata rimariyta atispa qhepakurqan Machupikchuta qhawaykuspa. Julio killa tukuytataq tukuy sonqonchiswan yuyarirqanchis hatun Perú llaqtanchista, tukuymi kosta llaqtakunapi, yunka llaqtakunapi, puna llaqtakunapipas takiykurqanchis p’unchaymanta-p’unchayman aswan kuskalla, aswan kallpachasqa kananchispaq. Agostopitaqmi Pachamamanchisman haywariykurqanchis, sirviykukurqanchis munakuyninchista, reqsikuyninchista. Pachamamanchismi q’oñillata, qhalillata, t’ikata hinalla uywakuwanchis, sichus noqanchis paywan munakuq kanchis chayqa, payllapunin pantaypi, qonqaypi puriqtinchispas yuyariykachiwanchis, allin kawsayman haykunanchispaq. Chhaynaqa amapuni hayk’aqpas takiy, tusuy, raymichakuy ch’in nichunchu, sonqonchistaq teqsimuyuta k’ancharichichun kusikuyninwan.

K’anchaypi, fotokuna horqoypi yanapakuq Darwin Marquina Tupayachi Tukuy imaymana allichay qhawariq Hanna Orellana Grajeda Qelqa horqoq Servicios Gráficos JMD Kay publicacionta haywarimuwashanchis Centro Guaman Poma de Ayala Jirón Retiro 346 / Barrio Tawantinsuyo Apartado Postal 346 / Cusco Telefonokuna / 235931 - 232602 Perú suyu Biblioteca Nacionalpi 2011- 07312 yupayniyuqwan depósito legal churasqa. Cusco, Perú Mayo, 2011

2 12

Kay ukhupi tarinki:

n Inés Quispe Pumarimwa aspa

8

4 Noqanchis waynasipaskuna

Tukuy sonqonchiswan takispa tususpa q’ochurikusunchis

Nivardo Carrillowan rimaspa nmi 15 Revistanchiskiswa Kuska ta unchis

16

paypas rumasimita rimanmi

Fotografía horqoq: Cesar Alberto Venero Torres

Inés Quispe Pumawan rimaspa

Ruwaqkuna: Marco A. Vega Cuba / Guadalupe Cuba Huamaní

Llaqtapanpamantan (Acomayopi) reqsinanchispaq hamun Ines Quispe Puma, paymi Facultad de Educación nisqapi yachamushan hamawt’a kananpaq, iskay chunka hukniyoq watayoqña kakun, NOQANCHISWAN riman: “Mamaymi willawan: ‘qanqa uñachaykimanta pukllayoqmi karqanki t’eqe muñecakunawan, qelqakunata ruwaspa’; chaymanta kay Educación nisqata estudiashani. Huch’uychan llaqtaymanta hamurqani kay Qosqoman, hinaspataq hamawt’akuna yanapawarqanku escuelapi runasimipi rimaqtiy, mana castellanosimita yacharqanichu, chayraykun noqa yanapayta munani erqechakunata runasimita castellanutawan yachanankupaq”, nispa niwanchis.

I

man qanpaq runasiminchis? Noqapaq iskay chunka hukniyoq wataypiqa, runasimiqa ancha sumaq, imanaqtin noqa huch’uychaymanta runasimillata rimaq kani, hinaspa runakuna niwaqku “misk’ita rimanki” nispa. Chaywan noqa imaymana punkukunata kicharikuni, imarayku huk runakuna, compañeruykuna escuelapi mana yachankuchu runasimita, noqa yachachiq kani, harawikunata paykunapaq ruwapuq kani, willakuykunata, imasmarikunata willaq kani. Castellano simipiqa manan runasimipi hinachu, misk’ichan, ancha misk’itapunin rimarukunchis. Sipas hina, imatan niwaq runamasinchiskunaman runasiminchis mana chinkananpaq? Anchata waqyarikuni llapan runakunata, ama p’enqarikuychischu aswanpas rimarikuychis, takitaña yachanki chaypas takiy, tusuytaña yachanki chaypas tusuy, ha-

2 / NOQANCHIS

rawikunata yachanki chaypas harawiy, ama p’enqarikuspa, maypi kaspapas qanqa niypuni noqaqa runasimita rimani, ama niyllachu kachun; rimay runamasinchiskunan. Qan riparankichu discriminación kasqanta runasimi rimasqanchismanta Qosqo llaqtapi? Wakin runakuna ninku “manañan kanchu chayqa” nispa; noqaqa nini kanraqmi kay discriminación nisqaqa, runasimi rimaq runa masinchiskunata huq hinata qhawanku, mana runata hinachu chaskinku. Runasimi rimaqpa llaqtanta rinchis chayqa, payku-

teatral yanapan rendimiento académico nisqata erqechakunapi, chayqa takispa, tususpa allintan yachachisaq. Áreas curriculares nisqapi, matemática, comunicación, personal social, ciencia y ambiente allintan yachachisaq, tususpa, takispa, chayqa noqa aknata yachachisaq. Waqyarikuy rikch’arichinaykipaq runa masinchiskunata runasimita rimanankupaq... Runamasiykuna: ama qonqaychischu runasiminchisqa, ancha misk’i rimaymi, ancha kusisqapuni noqanchis rimananchis, ama

Noqa huch’uychaymanta runasimillata rimaq kani, hinaspa runakuna niwaqku “misk’ita rimanki” nispa. Chaywan noqa imaymana punkukunata kicharikuni. p’enqarikuspa. Rimaytaña yachanki chayqa rimakuy, yachachiy runa masinchiskunaman, paykunaqa yachayta munashan, suyakushanku, noqanchis ama p’enqarikuspa rimananchista.

Fotografía horqoq: Cesar Alberto Venero Torres

naqa sumaqtan chaskiwanchis, runasimi rimasqankurayku huqman churanwanchis, tanqapakuwanchis. Willawayku, imaynatan ruwaranki Esperanza qhawakuykunata? Nirqani: ruwasaqmi, imarayku kawsayniyman hina karqan, Esperanza sipas runasimi rimaq llaqtanmanta hamurqan, llank’apakuspa payqa ñawpaqman lloqsiyta munaran Qosqo llaqtanchispi, noqapas hinallatataq mamaywan taytaywan Qosqoman hamurqayku, amaña sarunchasqa paykuna hina kanaypaq, discriminación nisqata ruwawanankupaq, Esperanzapas madrinanpa wasinman hamun llank’apakuq, estudiananpaq, profesional kanapaq noqapas chaytan munani. Qan imaynan kashanki ruwasqaykiwan? Noqa ancha kusisqa kani ruwasqaywan, runakunapas warmimasiykunapas yachanku imaynatas sipaskuna sarunchasqa kanku, atikunmi lloqsiyta, profesional kayta, kay ciudad nisqanchispi. Ichaqa ama p’enqariskuspa ruwasqaykimanta rimankiña runasimita chaypas qanqa allinta llank’aspa, allinta ruwaspa lloqsillanki profesional kayta, warmi derechuykikunata, sipas derechuykikunata, estudiante derechuykikunata respetachispa. Allintan takisqanki, imapitaq llank’anki hatun hamawt’a kaspayki? Hatun hamawt’a kaspayqa noqaqa kasaq erqechakunaq hamawt’an chayqa yachachisaq teatro nisqawan, kunanmi ruwashani investigación nisqata, chaypin churashani kay actuación nisqata, imaynatas guión

NOQANCHIS / 3

noqanchis waynasipaskuna

Noqaykuqa runasimipin mosqhokuyku Munay waynasipas Anaís Becerrawan Juan Huaranccawan kawsayninkumanta, imakuna munasqankunamanta, mosqhoyninkunamanta ima willakunku. 4 / NOQANCHIS

Fotografía horqoq: Einar Jiménez Troncoso K’anchaypi fotokuna horqoypi yanapakuq: Darwin Marquina Tupayachi Tukuy imaymana allichay qhawariq: Hanna Orellana Grajeda Akllaqkuna: Jorge Alejandro Vargas Prado, César Alberto Venero Torres, Ana Quispe Quispe Munaychaq: Fabiola Ladrón de Guevara P’achakuna: Chhachu, Renzo Costa Achhalakuna: Avril, Laikana Maypi fotokurqan: Chicha sutiyuq, Gastón Acurioq mikhuna wasinpi

NOQANCHIS / 5

6 / NOQANCHIS

S

S

utiymi Anais Becerra, iskay chunka watayoqmi kani. Mamaypa ch’awchunkunaqa Pillpintopin, Paruropin kashanku. Ichaqa, awichay, machulachaypas waynasipasllaraq kashaspas Maranuraman tiyaq ripusqaku. Taytaypa partinmantaqa aylluykuna Qosqomantan kanku, chaymantapas huk awichaymi cacique Huillca Zuritemanta kasqa karan. Kunanmi “Ingeniería Industrialta” yachashani, hamuq watatan tukurusaq. Erqe kasqaymantapachan llapa takiyninchiskunawan, tusuyninchiskunawan, llapa costumbrenchiswan kuskallapuni kasharqani, llapa aylluypas manapunin ni hayk’aqpas saqerparirankuchu kay sumaq ñawpa costumbrenchiskunata, aswantaqa runasiminchista. Machulay, tiyuykuna, mamaypas, hacendadoq chaki makinpi tiyarqanku, paykunan saruchasqataq, pampachasqataq karqanku, chay tukuywanpas tukuy imaymana hatun yuyayusqankutaqa manapunin qolluchirqankuchu. Noqaqa runasimitan yacharqani wasiypi, chaymantataq “Pukllasunchis” yachaywasiypi, ichaqa, manapuniraqmi ch’uyatachu rimashani, chayraykun awichaywan rimaytapuni munashani, payta uyariytapunin munashani. Sesión profesional fotografiamanta ruwayqa ancha sasan kasqa. Qaqachallan sayanayki unay ratucha, fotokunaq munaycha lloqsinanpaq! Tukuy imaymanan kay kawsaypi kan: hatun oportunidadkuna, khumpakuna, sonqo-nanaykuna, kusikuy, llakikuypas. Chayraykuyá Dios taytanchista, Pachamamanchista, “añay” ninanchis paykunan tukuy imaymanata qowanchis. Kunanqa imatapas ruwasaqmi culturanchista t’ikarichinapaq, reqsichinapaq.

utiymi Juan Ederlin Huarancca Ancho, iskay chunka huk watayoqmi kani. “Restauración y Conservación de Obras de Arte” nisqatan yachashani Escuela Superior de Bellas Artes Diego Quispe Titopi. Manan kay Qosqopichu paqarirqani ichaqa Qosqoq wawan hinan kashani. Qosqon Peru suyupipas aswan reqsisqa munasqa ñawpa inca kawsayninkunarayku. Incakunan ancha yuyayniyoq, atiyniyoq karqanku, paykunan chaninta reqsirqanku chakra llank’aymanta, yarqhakuna, mayukuna kamachiymanta, llapa ch’askakunamantapas reqsirqankutaqmi. Hinamantaq paykuna kawsayta mashkarqanku munanakuypi, yanapanakuypi, ch’uya kawsaypi. Tukuy imaymanatan kay kawsay pacha mast’arimuwanchis, mayninpin runakunata reqsinchis, kay runamasinchis manaña Estadopaq sirvin chaypas noqanchispaqqa valorniyoqyá, kunanmi rimarimuyta munashani: Awichaykunamanta, machulaykunamanta, paykunan saqewarqanku allin chanin kawsaykunata, munanakuyta, kay saqewasqankun kunanqa simp’a hinaraq huñunayukushan culturanchiswan. Aswantaqa runasiminchiswan, kay simin ancha misk’i, munakuyniyoq, reqsikuyniyoq, imaynan “waynuchata” takiriqtinchis sonqonchis “phoq, phoq”nirin, hinallataqmi runasimipi rimakuqtinchispas. “Noqanchis” revistan t’aqwiriytan, reqsichiytan munashan misk’i runasiminchista. Yanapasunchisyá ruwayninchiswan, yuyayninchiswan. Amapuni chinkarachisunchischu!. Chhaynaqa wayqepanaykuna, amapuni qonqasunchischu hatun runasiminchista, ama p’enqakuspa, ama manchakuspa rimananchis t’ikarinanpaq. Hatun Tawantinsuyoq rimaynintaqa manan chinkachisunmanchu. “Huk umalla, huk sonqolla, huk yuyaylla llank’asunchis llaqtanchis, runasiminchis ñawpaqman puririnanpaq”.

reqsinakusun 1

Tukuy

Sonqonchiswan takispa, tususpa

q’ochurikusunchis Fotografía horqoq: Marco Anatoni Vega Cuba

K

ay kinsantin killapi sinchi takiy, tusuy, q’ochurikuy! Taytanchis Señor Qoyllu Rit’ita waturakamurqanchis. Corpus Christipi wiruta ch’onqayurqanchis. Qosqoq p’unchayninpi pacha illarimuykama tusuyurqanchis. Saqsaywamanman rirqanchis Inti Raymi qhawarikuq, hinamantaq wathiyata mikhuykurqanchis uchu kutachantinta, kesuchantinta. Hinantaq sonqonchista punkirichisparaq himno nacionalninchista takiyurqanchis Perú suyunchispaq, ancha hatun sumaq kawsaytan Perú llaqtanchispaq munashanchis, maskashanchis. Munayniyoq atiyniyoq Pachamamanchismanpas ofrendanchista, munakuyninchista haywariyukurqanchis, sulpay, añay ninanchispaq, paymi noqanchis wawankunata sumaq sonqonwan, makinwan uywakuwanchis. Chaymantataq… pisi samarikuyta atirqanchis, wakinqa ch’usarqanchis, ayllunchiswan wasinchispi, llaqtanchispi kayta atirqanchis, kawsayninchismanyá pisi thak kayta qorqanchis.

1/ Saúl Oré Alarcónwan Mijail Oré Tolentinowan pukllashanku. 2/ Hassam Huamán Delgado hump’iyusparaqmi tusuyushan. 3/ Sebastían Hermoza whiphalakunata munachishan.

2

3

4

6

5 4/ Domi Béjar Quispe Patrón San Sebastiánta asikuspa q’epin. 5/ Jose Antonio Delgado, San Jerónimopaq takita bombowan ruwan. 6/ Jairo Aragón ch’ulluchawan llank’ashan. 7/ Fernando Quispe Quispe, Ayelin Quispe Marca, Jusepi Ccama Quispe ima

sumaq p’acharusqa. Paykuna Santa Anamanta kanku. 8/ Cenaida Cutipa Quispe kirkinchuchanta qhawachimuwashanchis. 9/ Camila Serrano Figueroawan Benjamín Figueroa Lopezwan tusuyta munashanku.

7 8

9

10 10/ Higidio Rocca qowikunata kankasharan qatunanpaq. Sapanka qowichan kinsa chunka solespaq. 11/ Camilo Lechuga Hanccowan Manuel Huamán Canalwan Antisuyumanta paykuna hamunku.

11

12

13 12/ Alejandrina Quispe Muñozwan churin Miguel Kqecho Quispewan arrozta runtu theqtiyoqta ruwanku Intiraymipi qhatunankupaq. 13/ Alberto Casilla Ttito, Maritza Casillawan, Jorge Ccoiccosi Janccowan, Justina Ttito Casillawan ima wathiyata mikhushanku.

14 14/ Lourdes Marínwan maman Gregoria Castillowan Saqsaywaman rumi patakunapi samashanku. 15/ Roger Chauca Manccowan Juan José Castillo Chaniwan wathiyapaq hurnukunata ruwaspa qolqepaq munachisharanku. 16/ Roberto Orurowan Alex Ccompi Huallpapumawan Qoyata q’episharanku. 17/ Percy Huaman Percca, Santos Vargas Huanca, Abel Espirilla Ramos ima Qollasuyumanta hamushanku Inti rayminchisman.

15

16

17

paypas runasimita rimanmi

Nivardo

Carrillowan rimaspa Fotografía horqoq: Percy Hurtado Santillán

Ruwaqkuna: Marco A. Vega Cuba / Guadalupe Cuba Huamaní

Sasawan tarinchis Nivardo Carrillota. Paymi Santo Tomás, Chumbivilcas llaqtamanta, chaypin llapallan kawsaynin, ruwaynin, yuyaynin, tawa chunka watayoqñan kasqa. Paywan rimaranchis Noqanchispaq...

W

illawayku qanmanta Nivardo, takisqaykimanta, inka kasqaykimanta... Huch’uychaymanta pacha awkiykunawan, taytaywan, mamaywan ima puriyniypi takiqku, k’ana pinkuyllupi, noqaqa kawsarqani qhaswakunapi llapallan ayllukunapi puriyuspan, chaypin yachamurqani guitarra qhalqeyta kinray pito tukayta harawikunawan kuska, llaqtaypi noqa takipakuq kani, chaymantataq taytay apawan kay Centro de Estudios de Teatro nisqaman Lima llaqtata, chay llaqtapi noqa estudiamurqani, allinta hamawt’akunata reqsimurqani: Reinaldo Arenasta chaymanta reqsirqani kunankama Sonia Oquendota,

12 / NOQANCHIS

paykunawanmi estudiarqani teatruta, chaymantataq hamuni Qosqoman, 1998 watapi inkapaq presentakurqani chaypin kashasqa alcalde umalliq Raúl Salizar Saico, paymi mink’arikuwan inka kanaypaq. Ichaqa huch’uychaymanta pachan taytay, llapallan hamawt’aykuna yachachiwarqanku imaynan ñawpaqkunaq kawsaynin, culturanchis, kawsayninchis karan, chayraykun paykuna yachachiwasqankuwan sapa p’unchaw noqa umalliyukuni llank’anaypaq, kunantaq mast’arimuni kay ruwayniyta llapallan llaqtapaq chaymi inka chayasqay, teqsimuyuntinpi purisqay kay artes escénicas, takiy, tusuy, teatro ruway chaykunan apawan wayqenchiskunaman teqsemuyuntinpi, sumaqta yanapanayukuspa, huñunayukuspa, rimayukuspa ima, teqsimuyu qespirinanpaq. Kay andino nisqa yachaywan, allin kawsayta tarinanchispaq. Imaynan inka kay kasqa? Tawa kutitaña kunan watawan inkaman chayani. Allin honorniyuq nisqa, allin dignidad kawsayniyoq nisqa, kay inka kayqa, manan llakikuyllachu inka kanaykipaqqa, sapa p’unchawmi umalliyukunayki, sapa p’unchawmi munayninwan, yachayninwan, llank’ayninwan umalliyukuspa sumaqta ñawpaqman puririchina kay culturanchista, kay ñawpa kawsasqanchista, chaytan ch’eqerichina teqsemuyuntinman, chaymi inka kay. Imaynatan punku kicharikuran qanpaq runasimi rimasqaykiwan? Noqanchis kanchis qosqoruna, mana qosqorunallachu, kay Perúsuyu nisqa llaqtapin kashanchis, mana siminchista yachasun chayqa imatataq wakinkunamanri yachachiswan, mana noqanchis historianchista yachachisun chayqa imatataq yachachiswan, imatan tapunayukusway, imatan rimariswan paykunawan, mana imatapas rimaswaychu, runasiminchisqa kicharin hatun punkukunata, hamawt’akunaq, qespichiq runata, llaqtakunaq umalliqninpa punkunkunata. Noqanchis historianchista,

culturanchista runasimipi rimayunanchispaq paykunawan, sapa p’unchaw –machulanchiskuna hina– asiyukuspa, sumaqta munanayukuspa, rimanayukuspa, manan huk idioma hinachu, runasimiqa misk’in, runasimiqa allin kallpayoqmi, runasimiqa wiñachikunmi, allinta runakuna kawsananpaq. Qan riparankichu discriminación kasqanta runasimi rimasqanchismanta Qosqollaqtapi? Kanmi, ichaqa manan noqawanqa. Punchuytaqa pipas sarunchu, mat’iyta q’enpirukuspan noqaqa pitapas runasimipi rimapayani, mana hayk’aqpas chay discriminación noqapi karqanchu ichaqa rikunin wayqenchiskunapi, pananchiskunapi kay discriminación kasqanta, chayqa noqanchisrayku, mana noqanchis ch’uyachata kawsasunchu chayqa discriminación kanqa. Noqanchis chanin kawsaq runa kananchis, chaymanhina respetawananchispaq. Qheswa runa hina purisunchis mana runamasinchismanta mana allinkunata rimaspa, munanakuspa, chayqa chanin kawsay kanqa, chaymi wayqey niyki, runasimiqa ñawpaqmanmi puririnan. Kunan purishan sapallan, noqanchis wayna hina sullk’anchiskunata yacharichisun chaninchaywan, yachayninwan, munayninwan kay runasiminchista. Arte nisqanchis, imatan ruwanman chanin suyu kananpaq llapanchispaq? Qhawariy, arte nisqa, harawikunata chaninta yuyaykuspa ruwananchis imaynan ñawpaq karqan tusuyninchis, harawinchiskuna, wankanchiskuna llamerada takinchiskuna. Sumaqta kaykunata huñuyuspa

qa músicakunata ruwayushanchis chayqa manan allinchu. Noqanchisqa kanchis historiawan, religionwan, culturawan, antropología, arqueología nisqawan hunt’asqa kawsayninchis, imatataq huqkunamanta yachapayaswan hunt’asqayuqtaq kashanchis chayqa, kay arte nisqata mast’arina, p’achanchista, takisqanchista rikurichina llapanman, chaykunan punkukunata allinta kichawasun. Inka kaqtiyki askha warmikuna munan qanwan kayta. Imaynatan chayta qhawanki, kashanchu yuyayniykipi ideal estético nisqa? (Asikun) Mana, mana, mana.Warmiqa respetana, sapanka warmi sumaq yachayniyoq, allin kawsayniyoq, ch’uya yuyayniyoq, mamanchista hina pusarina sapa p’unchaw, paykunarayku kawsanchis; mana allin qhari kaspachá paykunata sarunchakuswan, paykunaqa manan pisi kallpayuqchu, warmikunataqa noqanchisqa sumaqta qhawarinanchis kuska llank’arinanchis imatapas, rimanayukuspa. Manan noqaqa warmikunataqa qhawani puñunaman apanaypaqchu, warmikunataqa qhawarini inka kaspapas Nivardo Carrillo kaspapas respetuwan, valorwan, paykunarayku kawsanchis. Waqyarikuy rikch’arichinaykipaq runamasinchiskunata runasimita rimanankupaq... Llapallan wayqe-panaykuna, erqemanta payakama: ama p’enqakusunchu runasiminchiswan, kawsayninchiswan, p’achanchiswan, teqsemuyun reqsiwasun allinta, teqsemuyutan yachachisun

Manan noqaqa warmikunataqa qhawani puñunaman apanaypaqchu, warmikunataqa qhawarini inka kaspapas Nivardo Carrillo kaspapas respetuwan, valorwan, paykunarayku kawsanchis. noqanchis sapa p’unchaw mast’arinanchis. Huk p’achawan churarukusun qhashwananchispaq, takinanchispaq wanka chakranchiskunapaq, uywanchiskunapaq, huk letrakunata churayusun chaykunaman chayqa, mana allinchu kanqa, q’alatan chaykunata p’anpapusun, noqanchis ch’uyachata ruwana kasqallanta. Chaninta ruwana chhaynata ruwaqtinchisqa sumaqta qespirinqa kay arte nisqa, mana allintachu ruwasun chayqa bolivianokunamanta, argentinokunamanta, ecuadorkunamanta, paykunamanta ruwasun, kay fusión nis-

inka kananta, noqanchisqa kanchis allin aynipi kawsaq, ch’uya sonqoyoq, yuyayniyoq runa. Manan noqanchisqa p’enqakunanchischu runasiminchismanta, mikhunanchismanta, tiyasqanchismantapas, p’achanchismantapas. Kunanmanta waqyarikuy kashan ama p’enqarikuspa Qosqo llaqtanchista ñawpaqman puririchisun Perú suyunchista ñawpaqman chimparichisun, amapunitaq khuyay sonqochu kawsasun, kay llaqtata sumaqta qespirichisun.

NOQANCHIS / 13

reqsinakusun

Revistanchiswanmi Fotografía horqoq: Marco Anatoni Vega Cuba

1

S

inchi kusisqan kashanchis revista Noqanchispi lloqsisqanchismanta. Ancha kusikuywanmi ñawinchanchis kikin noqanchispa runasiminchispi, munaykutaqmi q’oñishaq t’antacha hinallapuni lloqsimuchun.

1/ Ruth Aristo 2/ Elmer Chuchullo 3/ Fernando Cumpa Palacios

3

2

kuska takisun Taki: Taxichalla Takiq: Rosita de Espinar

Taki: Carnaval de Tambobamba Takiq: José María Arguedas

Taxichalla kawaq Imallapas kawaq Ñawichallaywanraq, cholito Kamarachiykiman Q’ewe-q’ewerispas, cholito Manejaruykiman.

Tambobambino maqt’atas Yawar unu aparqun Tambobambino maqt’atas Yawar unu aparqun Tinyachallanñas tuytushan Birritillanñas tuytushan Chumpichallanñas tuytushan Birritillanñas tuytushan

Taxichalla kawaq Imallapas kawaq Ñawichallaywanraq, cholito Kamarachiykiman Q’ewe-q’ewerispas cholito Manejaruykiman.

Wiphalitay, wiphala Wiphalalalay, wiphala Wiphalalalay, wiphala Wiphalitay, wiphala

Kapulilla kawaq chocolate kawaq malli-malliyuspas, cholito apakapuykiman apakapuspaypas, cholito wikch’upuykimansi.

Khuyakusqan pasñari Llakillañas llakishan Wayllakusqan pasñari Waqayllañas waqashan Punchitullanta qhawaspa Birritillanta rikuspa Chunpichallanta rikuspa Charangollanta qhawaspa

Kapulilla kawaq chocolate kawaq malli-malliyuspas, cholito apakapuykiman apakapuspaypas, cholito wikch’upuykimansi.

Wiphalitay, wiphala Wiphalalalay, wiphala Wiphalalalay, wiphala Wiphalitay, wiphala

Michichalla kawaq Fueras un gatito Muna-munayuspas, cholito Apakapuykiman apakapuspaypas, cholito wikch’upuykimansi. Vamonos, vámonos Por allá cholito Vámonos, vámonos Por aquí cholito Cantando, bailando

Taki: Khuyasqallay paisano Takiqkuna: Naranjita de Sucre Khuyasqallay paisanos Maytan qhawachkanki Wayllusqallay turiychay Maytan qhawachkanki Khuyasqayki paisanachaykin Takiykamuchkani Wayllusqayki llaqtamasiykin Takiykamuchkani Khuyasqallay paisanos Pitan qhawachkanki Wayllusqallay turiychay Maytan qhawachkanki Khuyasqayki paisanachaykin Takiykamuchkani Wayllusqayki llaqtamasiykin Takiykamuchkani Somos provincianos Estudiantes somos Somos campesinos Ganaderos somos Llapallanchik huñuykanakuspa Tusurukusunchik

16 / NOQANCHIS

Llapallanchik huntaykanakuspa Tusurukusunchik Tigres de la jarana Chhaynata tokaykamuy Naranjita de Sucre Khaynata takikusaq Urqupipas q’asapipas Tusuykunankupaq Urqupipas q’asapipas Takikunankupaq Producciones musicales Del pueblo para el pueblo Llapan llaqtapa sunquchanpi Siempre, siempre adelante Llapan llaqtapa sunquchanpi Siempre, siempre adelante Producciones musicales Del pueblo para el pueblo Siempre, siempre adelante Llapan llaqtapa sunquchanpi Siempre, siempre adelante Llapan llaqtapa sunquchanpi

¿Imachallatapas niwayta munankikuchu

NOQANCHIS…

revistanchismanta? Qelqamuwayku, kaytaq rikhurinqa hamuq edicionpi. ¡Qelqamuwasqaykikutan ñawinchayta munayku! Qelqamuy: [email protected]

Qanpas

“NOQANCHIS”

sipascha, waynacha kaytan atiwaq! Sichus runasimita rimanki, chayqa fotoykita apachimuwayku:

[email protected]